 |
||
So Pangonaan O Osayan Ko Kasabota Ko Qur’an ( Taf’hīm al Qur’ān ) |
||
Initogalin sa basa Mranaw i Âlim, Hassanor Bin Maka Alapa
Katatan so Kitāb a da a sankaan on, a skaniyan na toroan ko miamananggila, a siran oto na paparatiayaan iran so migagayib, go ipphamayandg iran so sambayang, go so pd ko nganin a inirizqi ami kiran na giiran gaston, a siran oto na paparatiayaan iran so nganin a initoron ami sii rka, ago so nganin a initoron ami ko miaonaan ka, go sii ko alongan a maori na siran na tatankdn iran, siran oto na matatago siran sa toroan a phoon ko Kadnan iran, go siran oto na siran so miamakadaag. (Qur’ān 2:2-5)
Giankai a pangonaan na inisorat sabap ko dowa a antap:
Paganay ron: Na so kaphakitokawi niyan ko langowan a pababatia’ (reader) ko sabaad a btad, a so patoray a kaknalana iran on sii dn sa paganay, ka an iran maparoli so matolangd a sabot ko soti a kitāb a so Qur’ān.
Ika dowa: So kaphakarinayaga niyan ko sabaad a phakarimorng a manga pakaiza a lalayon pkhabaak o manga pababatia’, ko masa a kapmbatiaa iran ko Qur’ān.
So Somiorat
Kialayaman tano so kapmbatiyaa tano ko pizoson a manga kitāb a pmbgay sa manga knalan a katao, ago manga pamikiran, ago manga osayan a maaator ago matatalasay phorong. Ogaid na sii ko kapagphoon tano ko kaphaganada tano ko kitab a Qur’ān, na aya mapipikir tano na giankai a kitāb na khibgay niyan so goliling a datar o mapipikir tano a mattndo a bandingan sa so khabaloy a bandingan iyan na marinayag a katatalasaya on sa poonan ago maaator sa mambabagibagi sa manga gintasan (sections) ago manga bagian (chapters) sa makapnggolalan ankoto a manga osayan iyan sa atoran a tharimaan a akal (logical sequence). Sa datar oto a pakatatanaan tano so sasibay ago mibbtad a mandidiator a manga ndao ago manga toroan a manonompang ko pizasokowan o pithibarang a blangan ago piromaromagan o kaoyagoyag o manosiya.
Sabap roo, na anda dn i kalkai tano ko pandangan o Qur’ān, na mabaak tano so tarotop a di kalalayaman a waraan a ongangn ko kasorat. Sa khaimolngan tano a adn a gii niyan pakambolawasn a sabot o paratiaya ago dadabiatan, manga gonanao a parangay, manga bitikan a tatalasayin, rinarinaw ago manga pananadm, tilik ago insoya’ ko langowan a giinggolawla sa marata’, manga pagita’ ko manga taw a pzangka ko bnar, manga pipia a thotolan ago manga pangoyat ko manga taw a miangaroromasay sa pangilay ran sa kisampay ko Kadnan, manga bandingan ago manga babagr a karina ago tanda’ ago tindg ko kabagra ko onayan o panolon iyan, so manga rinayagan ago manga iringa a makapopoon ko piangaiiposan ago so manga tanda’ o Allāh [s.w.a] a so mapapayag sankai a kaaden a lankap (universe). Aya di ron salakaw, na giankai a mablang a bandingan na gii makazasaliowa, sa da a mapayag a atoran a kkdgn iyan, sa kna’ o ba datar o manga kitāb a kalalayaman tano, so Qur'ān na phagosayin iyan so makaphlagilagid a bandingan sa lalayon a giiniyan on kakhasokasoya, sa oman iyan alowin (kasowin) na iokit iyan sa salakaw a lapiat.
Go so pmbatiya na khabaak iyan so matkaw a kapphakatpas ko pagltan o isa a bandingan san ko salakaw ron. Sa so pphamakin’g ago so giitharo na lalayon pphagalin, sabap sa so katharo (message) a manono-mpang imanto ko isa, na sii pman pakaaantapa ko salakaw a lompokan a pd ko manga taw. Da a masasarino ron a makikilala a manga bagian iyan a makatotoro’ sa gintasan (chapter or section). Datar oto, a so kapthalasaya niyan ko pithibarang a bandingan na da a saginda niyan a marinayag. Amay ka aya bandingan na pantag ko thotolan ko miangaoona, na so kapthalasaya on na di niyan aayonan so taong a kalalayaman ko btad a kipzalsilaan ko miangambbtad. Na sii ko bandingan ko manga pakaiza ko ongangn ago so manga katao ko rahasian (philosophical and metaphysical) na di tano ron khailay so kalalayaman a lapiat ago basa a maaator ko logic ago philosophy. So blangan o sinanad ago btad a kandato’, odi’ na so manga pakaiza a manonompang ko kapphagingd ago so gii kakhaoyagan o manosiya, na pkhaosay sa okit a mawatan a kibibida’ iyan ko lalan a kalalayaman a phagokitan o manga katao a kaphagingd (social sciences). So manga panagayanan o kitāb ago so manga patoray o bitikan na pakaririnayagn, ogaid na mapayag a kibibida’ iyan ko manga okit ago adat o kipmbtadn ko kitāb a kalalayaman o manosiya. Na amay ka makatogalin tano ko blangan o manga ndao niyan a paparangayan, na matoon tano a so taong iyan na tarotop a kibibida iyan ko langowan a khatoon a bandingan ko kalamalama o ongangn ko parangay. Na so pmbatiya na khatoon iyan ankai a miangaaaloy a tanto a mibibida’ ago di kalalayaman ko mapipikir iyan a kakhatoona niyan sankai a kitāb, sa khaparampang skaniyan ago aya khagdam iyan na so Qur’ān na kitāb a di maaator ago di zopozophon ago di matatalasay, a da a mararangkom iyan a rowar sa mipapayapat a manga pamikiran ago tindg a mbidabida sa katas a miatimo’ sa minitkaw a di maaator. Na so mabasng a daway na kinowa niyan anan a onayan ko kapndawaya niyan ko Qur’ān, so pman so sabaad na mizoramig siran sii ko mawatan a osayan, odi’ na piakambowat iran so tindg iran sa so Qur’ān na kaaawidan iyan so di zophozophon a bandingan, a khabaloy niyan so Qur’ān a khapakay a alinn so langowan a maana niyan, sa apia pn giankoto a maana na marayag a kiasopaka niyan ko antap o Allāh [s.w.a] a ska niyan i tomioron sankoto a kitāb.
Sabap roo, na antonaa a soson a kitāb so Qur’ān? Go antonaa i okit a kinitoronn on? Go anda makaphapasod so manga atoran iyan? Go antonaa i bandingan iyan? Go antonaa i thito a antap iyan? Go antonaa i kao-ompongan ko langowan a pithibarang a bandingan iyan? go antonaa i sosonan o daawa niyan ago so okit iyan a phagokitan iyan ko kapphakarinayaga niyan ko onayan a antap iyan? amay ka maparoli tano so maliwanag ago mapayag a smbag sankai a manga pakaiza, ago so mitotompok on a manga pd a pakaiza, na kaphananggilaan tano so sabaad a manga karibatan, sa khaadn iyan oto a malbod so kakhasabota on ago so kakhakowaa ko maana ago so antap o manga āyah ko Qur’ān. Amay ka panagipoonan tano so kapmbatiaa ko Qur’ān sa aya pipikirn tano na aya mbatiaan tano na kitāb a manonompang ko agama, na khatoon tano ska niyan a margn, sabap sa aya mapipikir tano ko agama ago so kitāb na kalalayaman a makaaayon ko maririnkit a manga sima tano. Sabap roo, na mapagoongaya tano sii dn sa paganay a katokawi tano sa giankai a kitāb na da dn a datar iyan sii ko okit a katataragombalay niyan, sii ko antap iyan ago so matatago on ago so manga atoran iyan. Sa patoray a milalang rketano sii dn sa paganay a so sabot ko kitāb a so miatimo tano ko miaona a manga batiya tano na taralbi a mabaloy skaniyan a balamban a di sa ba mabaloy a ogop, ko kaphagantap tano ko madalm a kasabota tano ko Qur’ān. Sa patoray a matarima tano a sii ko paganay pn a lalakaw tano ko kasabota tano ron, na di tano mabinasa so kapagosara tano ko pamikiran tano sa nggolalan ko langowan a miaona a miakowa tano a pamikiran ago sabot ago arangan ko pakabbtad o Qur’ān (preconceived notion).
So pphaganad ko Qur’ān na patoray a makowa niyan sii dn sa paganay, so manga onayan a tontot sa so Qur’ān na phagadn sa para ko ginawa niyan. Mlagid o so taw na tomthkhs sa kapaparatiayaa niyan ko Qur’ān antaa ka di’, sa patoray ron a kaparatiayaa niyan ko manga onayan a katharo’ a piakanggolalan o Qur’ān, ago so mama a ron initoron ankoto a kitāb, a so sogo a so Mohammad [s.a.w] sa gioto i khabaloy a pasiga iyan a paganay ko kaphaganada niyan ko Qur’ān. Sa katii so manga tontot a miaaloy:
- So Tuhan o kiapangadn, so miangadn ago phapaar ko langowan o kaadn (universe) na inadn iyan so manosiya ko liawaw o lopa’ (sa ba dn oto sagintas ko di khatamanan a kadato iyan). Go skaniyan na bigan iyan so manosiya’ sa sabot (knal) a misabap on na mapakapzng-gaya iyan so mbidaan o mapia ago so marata’, sa bigan skaniyan sa kamamaradika ko kapzamili (freedom of choice) go bigan skaniyan sa gaga sa kapakang-galbka niyan ko akal iyan. Sii ko kapontok iyan, na so Allāh [s.w.a], na bigan iyan so manosiya’ sa sosonan a kapakambibisa (autonomy) ago tindo iyan skaniyan a manosiya’ a piakandato iyan ago gii niyan siran pakanggagantiaan (khalīfah) ko liawaw o lopa’, a magawid ko sosonan iyan (Manhaj).
- Minsan pn so manosiya’ na kasasawitan iyan ankai a pankatan, na so Allāh [s.w.a], na piakarinayag iyan on sa mataan a skaniyan i Kadnan iyan a tarotop i kapakambabayabaya (sovereign) ago skaniyan i Kadnan o kalangowan o kaadn. Sa piakitokawan iyan ko manosiya’ a kna’ o ba niyan kapaar so kapakambabayabaya, sa so bo’ so Allāh [s.w.a] i khikapaar ko kaphangongonotani ron, ago skaniyan bo’ i zimbaan o manosiya’. Go piakarinayag iyan ko manosiya’ a mataan a so kaoyagoyag sankai a doniya’, a so piakadarpa on so manosiya’ ago piakakhapaar on, na matagai sagad a di khatatap, sa aya kiatago sii o manosiya’ na sabap sa tpng ago tioba’, sa anday kapaninggaposan ankai a kaoyagoyag na so manosiya’ na magndod ko Allāh [s.w.a], a skaniyan i khokom on ko onayan o kianggalbk iyan sankai a doniya’, sa skaniyan i phakalankap ko antaon on i tomioman ago sa miaola’.
Aya mathito a lalan o manosiya’ na so katarimaa niyan sa so Allāh [s.w.a] na skaniyan bo’ i Kadnan iyan a makambabayabaya, a phanompangan o simba niyan, sa pagonotan iyan so manga toroan a initoron o Allāh [s.w.a], sa pnggiragiray sankai a doniya’ sa paparatiayaan iyan a so kibabatog na ba dn sagad a thiobaan on so manosiya’, sa tatapn iyan so mata niyan ko kababantaka niyan ko antap a mattndo’ a so kapakaapas ko kokoman o Allāh [s.w.a], sa alongan a maori. Sa langowan a lalan, okit a salakaw, na dadag ago kadadas.
Go piakitokawan ko manosiya’ a amay ka aya piliin iyan na so lalan a matitho ko kapphagintaw - a so kiapilia niyan on na maradika skaniyan - na khasawitan iyan so kalilintad ago so kapanginginsokor sankai a doniya’, na khaparoli niyan ko kapakandod iyan ko Allāh [s.w.a], so kapakaphagingd iyan ko tatap a pagingdan a so kasorgaan. Amay pman ka so manosiya’ na aya piliin iyan a lalan na so salakaw ko lalan o Allāh [s.w.a], - a skaniyan na maradika ko kiapilia niyan on - na aya mapnggalbk iyan na so langowan a marata’ a piakasisingay, na sii ko kapakandod iyan ko Allāh [s.w.a], na sii makaphagingd ko Naraka a kadadalman ko pithibarang a siksa.
- So kiaosaya sankoto a miangaaaloy, na so Kadnan a miadn ko langowan o kaadn na piakadarpa iyan so manosiya’ ko liawaw o lopa’, ago inisogo iyan ko Ādam ago so Hawwā, a siran i paganay a manosiya’ a makabaling ko doniya’ so kaonot iran ago so manga moriyataw iran ko toroan o Allāh [s.w.a]. Sa giankai a paganay a manosiya a maadn na da siran mbawataan ko btad a kada a sowa’ ago malibotng, ogaid na miagintaw siran sii ko sindaw ago liwanag o gonanao o Allāh [s.w.a]. Sa adn a knal iran ko kamataanan (reality) ago so kitāb a pagonotan iran a so piakatoron kiran o Allāh [s.w.a]. Sa so okit o kiapagintaw iran na tarotop a kapangongonotan ko Allāh [s.w.a] (kapagislām) ago piangndao iran so manga moriataw iran sa kapangongonotan iran ko kabaya o Allāh [s.w.a] (sa makapagintaw siran a manga Muslim).
Na sii ko kalalagaday o masa, na so manosiya’ na miakasilay ko thitho a lalan, sa miakapanoraak sa salakaw a okit ko kaoyagoyag. Sa miapakada iran so thitho a toroan sa minggolalan sa minindaraynon ago da matago sa ginawa, sa kiaonotan iran so kabaya o shaytān. Sa inipanakoto iran so Allāh [s.w.a] sa salakaw a manga kaadn, manosiya odi na salakaw a nganin, mbobolawas antaa ka di makamomoayan a manga katuhanan, sa pizoaso-at iran ankoto a manga kaadn sa datar o ba siran manga tuhan. Sa piangalin iran so manga katao a inibgay o Allāh [s.w.a] ko langowan a kamataanan (so katao Ilm, ko kabasa on o Qur’ān) sa minggolalan ko langowan a kabokhagan a manga pamikiran, ago manga antaan antawaa ka manga sarag a akal ago manga sabot a dadag a pitharagombalay o ongangn iran, a kiasabapan oto ko kinimbawataan ko pithibarang a agama. Sa inipanalipnda iran so mananaw ago maontol a manga onayan o parangay o pizakataoan ago so paparangayan a diamong (so Sharī’ah ko basa on o Qur’ān) sa mianarankoni siran sa rk iran a bitikan ago sosonan sa sii ran piaka-ayon ko manga baya a ginawa iran. Sa miakambowat roo so kiapamlpl o doniya’ a kapanalimbot ago kabinasaan.
- Go di ndait ko katatamanan a kapakambibisa a inibgay ko manosiya’ o Allāh [s.w.a], o ba niyan kiran pakanggolalana so makalawlaw a bagr iyan, ago o ba niyan siran tgla ko kabaloy ran a khipagiinontolan. Go lagid oto a di ndait ko kaporo o Allāh [s.w.a] a bigan iyan sa taalik a mattndo so manosiya’ ka an iyan mapayag so kakhapakay ron ago so gaga niyan, o ba niyan siran sogata a phakaantior a siksa ko masa dn a kapakasopak iran ko manga sogoan iyan. Aya di ron salakaw, na so Allāh [s.w.a] na inankosan iyan sii dn ko paganay a kiapangadn iyan so kiphakawitn iyan ko bnar a toroan san ko kamamanosiyai ko tnday o kalalagaday o masa a miapnto a inibgay niyan ko manosiya’ (ko kibabatog iyan ko doniya’) a giankoto a toroan na makaaayon ko ibbgay ko manosiya’ a katatamanan a kapakambibisa. Na so kithomann sankai a ginawa a inako a atastanggongan (self assumed responsibility) na so Allāh [s.w.a] na minili’ ko manosiya’ sa so paratiaya niyan na ladiawan a maporo’ a skaniyan i magokit ko lalan a ikhasoat o Allāh [s.w.a]. Sa giankai a manga taw na pinili siran o Allāh [s.w.a] a siran i manga sogo iyan. Sa inisana niyan kiran so katharo iyan (message) go inisla iyan kiran so mananaw a katao ko kamataanan, sa inibagr iyan kiran so bnar a kitāb (bitikan) o kaoyagoyag, ago inisarig iyan kiran so mapnd a galbk a so kandolona ko manga taw sa kakdga iran ko thitho a lalan, a so miadadag siran on. (giankai a manga mama na siran so manga sogo o Allāh [s.w.a] . Ed.)
- Giankai a manga sogo na siogo siran ko pithibarang a pagtaw, ko pithibarang a kalopaan (ingd) ko kalalagaday o manga masa a kagaganggaman iyan so pinggibowan a manga ragon. Sa mlagilagid siran sa agama, a sasatiman a initoron ko manosiya’ a skaniyan so mathitho a lalan a pagokitan iran. Sa langon siran na inokitan iran so satiman a toroan, a so manga onayan o paparangayan ago so kadidiamong a kapphagintaw na minipatoray dn ko manosiya’ ko paganay dn a kapanagipoon o kaoyagoyag. Sa langon ankai a manga sogo na isaisa siran i antap ko galbk a so kandolona ko manosiya’ ko thitho a agama niyan, ago so kathimoa sankoto a manga taw a miokit ko thitho a lalan sa isa ka sagorompong a phagingd (ummah) a aya makaggnggn on na so kitāb o Allāh [s.w.a], sa phrasarasay siran sa kipnggolalann iran sankoto a kitāb, ago phaniphatay siran ko kaplindinga on o ba adn a somopak on. Sa so langowan a sogo na miatonay ran so galbk iran sa tarotop ko manga masa iran. Ogaid, na adn a manga taw a da iran tarimaa so toroan, sa so langowan a tomiarima ko toroan na miaadn iran so kaphagingd a Muslim (a gioto so sagorompong a manga taw a ininggolalan iran so toroan o Allāh [s.w.a] a so initoron ko manga sogo’ iyan. (Sii, na so katharo’ a Muslim na kna o ba aya maana niyan na so taw a mionot ko kaposposan a sogo o Allāh [s.w.a], a so Mohammad [s.a.w]. ogaid na sii ko kaolad o maana niyan, na aya mitotoro iyan na so langowan a taw sii ko pithibarang a manga masa ko onaan ago so oriyan o kiapayag o kaposan a Nabī a inonotan iran so toroan o Allāh [s.w.a], ed.) Na miazaginton sa maitomaito na pkhadarodos so paratiaya iran a kiasabapan sa kiada o toroan a phoon ko Allāh [s.w.a], odi’ na miapangalin, odi’ na kiasambian.
- Sii sa kaposan na so Kadnan o kibabatog na siogo iyan so Mohammad [s.a.w]. sii sa lopa a Ârabia sa inisarig iyan on so datar o inisarig ko miangaoona a manga sogo’. Na so sogo’ o Allāh [s.w.a], na tiawag iyan so manga taw a onota o miangaoona a manga sogo (a siran oto sankai a masa na miakasilay siran ko thito a toroan iyan) na sakamaoto mambo so kadandan o kamama-nosiyai (a palaya iyan siran dn diolon ko Islām). Sa aya kaoompongan ko panolon o manga Nabī na so kandolona ko manosiya sa kaokit iran ko thitho a lalan o kaoyagoyag, sa inggolalan iran so toroan o Allāh [s.w.a], ago matimo iran a ginawa iran sa isa ka sagorompong a phagingd a makambibisa. Giankoto a sagorompong na khitindg iran so dowa a mapnd a galbk a so kathowanga iran ko kaoyagoyag iran sa makaayon ko towanga o Allāh [s.w.a], ago phrasarasay siran sa kapagompiai ko doniya’. Sa so Qur’ān na skaniyan i pangitaban a mapakapmbolawas iyan ankai a galbk ago toroan, sa datar o kinitoronn on o Allāh [s.w.a] ko Nabī [s.a.w].
Opama ka katatadmi tano ankai a manga onayan a kamataanan a manonompang ko Qur’ān, na khabaloy a malbod so kakhasabota ko thitho a bandingan iyan, so onayan a antap iyan ago so babantakn iyan a antap. Aya di ron salakaw, na so kaphagosaya niyan sii ko miatankd a manga sabap o kapphakaapas o manosiya’ ago so kapkhaola’ iyan, na aya onayan a bandingan ankai a kitāb (Qur’ān) na so MANOSIYA.
Na aya pompongan a antap iyan na so samporna a sabot a manonompang ko ALLĀH, ago so sabot ko rankom o kaaadn (universe) ago so manosiya’ a so miakambowat a miaspik a phoon ko katao niyan a katatamanan a tominkayos a somosopak ko kamataanan. Go lagid oto a pnggolalan oto ko manga panarima (sabot) a so miatimo’ a phoon ko pamikiran a pangantok o manosiya’, antawaa ka sii miakapoon ko waraan o kagdam a kabibinatangi ko manosiya’. So okit o kaoyagoyag a sii miakazaling-ganata sankai a di bnar a manga panagayanan na sopaka anan o kamataanan, ago khasabapan sa kaantiyor o manosiya’. Sa aya onayan o thitho a katao na so nganin a initoron o Allāh [s.w.a] ko manosiya’ ko kiabaloya niyan on a aya niyan pakandadatoon ko doniya’. Sabap roo na so sosonan o kaoyagoyag a so makaaayon ko kamataanan ago khasabapan ko kamapiaan o manosiya’, na gioto so iphropa tano a skaniyan so “ thitho a lalan” sa aya antap ankai a kitāb na so kandolona ko manga taw sa kaokit iran sankai a mathito a lalan, sa inggolalan iran so toroan o Allāh [s.w.a], a so miathay dn so kiadadas oto sa minggolalan sa kinipanalipndaan on o manosiya’, odi’ na kialipatan iyan, odi’ na piangalin iyan.
Opama ka batiyaa tano so Qur’ān, sa makanggolalan sankai a manga kamataanan, na khatoon tano a mataan a so Qur’ān na da dn mablag sii ko onayan a bandingan iyan, so antap iyan ago so onayan iyan. Sa langowan a bandingan a pkhaaloy ko Qur’ān na mitotompok dn ko pompongan a antap, sa datar o saglang a rantay a mararangkom iyan so pithibarang a warna, sa matitimo siran sa maaadn iran so saglang a salay. So Qur’ān na phagosayin iyan so katataragombalay o manga kasorgaan ago so doniya, ago so manosiya, sa pphangndodan iyan so manga rarayag a tanda o kamataanan sii ko pithibarang a rinayagan o kibabatog, sa pphanotoln iyan so manga iringa ko miangaiipos a pagtaw, sa pndawayan iyan so manga paratiyaya, paparangayan, ago so manga dadabiatan o manga taw, sa pphakarinayagn iyan so mabagr a piakammsa a waraan o Bnar, ago gii niyan pamagosayin so pithibarang a nganin a salakaw. Sa langon dn ai na miapamagosay o Qur’ān, kna ba pantag sa kagia mbgay sa manga sogoan ko katao ko Physics, History, Philosophy, odi na so manga salakaw a mattndo a sapak o katao, ogaid na aya ipmbgay niyan, na so kapphakaliwa-naga niyan ko manosiya ko manga ribat a knal ago sabot a manonompang ko kamataanan, sa mabaloy so kamataanan a makarayag kiran sa makilala iran.
Go phagosayin iyan a so langowan a pithibarang a lalan a inokitan o manosiya, a di makaaayon ko kamataanan, na palaya dn oto ribat, a makaaawid sa kabinasa ko kamamanosiai. Sa pthawagn iyan so kadandan o manosiya sa kaangias iran sankoto a lalan, sa aya kdgn iran na so lalan a makaaayon ko kamataanan ago khaadn iyan so kamapiaan sii kiran. Gioto i sabap a so Qur’ān na phagalowin iyan so langowan taman a khasabapan ko kapakang-golalan o kamapiaan sii ko nganin a babantakn iyan. Sa so Qur’ān na ibabantak iyan so ginawa niyan sii ko manga bandingan a onayan, sa ipmbowang iyan so langowan a bandingan a da a kimamaniya iyan ko bantak iyan a onayan. Sabap san, na so langowan a dalm iyan na mitotompok sa mabagr sii sankai a panolon.
Datar oto, a di khaparo sa tarotop o ba mabantog (o pmbatiya) so taong o Qur’ān, go so atoran a so miator ko manga ayat iyan, odi na so kiazosonan o manga bandingan iyan a piamagosay niyan, inonta bo o ska niyan (a pmbatia) na tarotop so kasasaboti niyan ko btad ago so okit a so ron initoron so Qur’ān.
So Qur’ān, sa datar o kiaimolngi tano ron sa paganay, na kna o ba kitāb ko maana niyan a kalalayaman. So Allāh [s.w.a] na da sorat sa satiman a kitāb sa ba niyan inipaliogat ko Mohammad [s.a.w]. sa miakaisaisa, sa ithindg o Mohammad [s.a.w]. so kindolonn on ko manga taw sa kanggolawlaa iran ko madadalm on a manga ndao. Go kna pn o ba so Qur’ān na ba datar o manga kitāb a kalalayaman a phagosayin iyan so manga antap iyan ko okit a kalalayaman. Sa so kiaatora on na mibibida ko kiaatora ko kalalayaman a kitāb, ago so taong iyan na salakaw dn a di so manga kitāb a kalalayaman. Sa so waraan ankai a kitāb, na mataan a so Allāh [s.w.a], na minili sa sakatao a mama sii sa Makkah, sa kapnggalbk iyan sa sogo iyan, sa inisogo iyan on so khiphanolnn iyan ko sogoan iyan, sa phanagipoon sii sankoto a ingd iyan a Makkah ago sii ko bangnsa niyan a Quraysh. Na sii sankai a paganay a pankat ko panolon, na so manga sogoan na matitins ko langowan a di mipndaraynon a mapangingindaw ankai a panolon sankoto a masa a kapapantagan on. Tlo a bandingan a mattndo a makatitindg:
- So manga sogoan (o Allāh [s.w.a]) na pkhisampay ko Rasūl [s.a.w], sa phagosayin iyan on o andamanaya i kapnggalbka niyan sankoto a mala a antap a so Panolon a Islām (Da’wah Islāmiyyah) sii sa paganay dn a kaphanagipoon iyan.
- So manga onayan a katao ko kamataanan na minisamapay ron, sa inipanolon iyan, na so manga ribat a panarima a paparatia-yaan ankoto a pagtaw ko kibabatog na piakada iyan.
- Sa piangoyatan iyan so pagtaw sa kaonot iran sankoto a toroan ko kasaromag iyan ko kaoyagoyag, na aya di ron salakaw na so Qur’ān na phrinayagn iyan so manga panagayanan a onayan a so kaonoti ron na phakatonay ko kakhakowaa o manosiya ko tarotop a kapakadaag ago so kathagodaya.
Sii ko kasiapa ko waraan ankai a romasay (panolon / mission) sii sankai a pankat a paganay, na so manga ayat a paganay a tomoron na waraan iyan so kapangapopontok (i titayan) a romarankom sa manga dadalm a maana, a makaaayon ko ongangn odi na lalankoloban iyan so ongangn ankoto a pagtaw a tioronan on sa paganay, sa pphangsb ko poso iran so matanos a ongangn ago so antap o ayat a pthoron, sa miakasonggod kiran oto sa kapkhaba-bayai ran on lomangag.
Sa marayag so bontal ago warna ankai a paganay a romasay (panolon) a sii bo ko waraan o manga Arab, ogaid na so Bnar a kamataanan a so miaparoli ran (sankoto a Panolon) na romarankom ko kadandan o kaadn, so manga osayan ago so manga rinayagan a inokitan o Rasūl [s.a.w] ko gii kiran kanggonanaowa na makaphopoonan ko waraan a makaliliot kiran a makikilala ankoto a paganay a toronan sankoto a manga ayat, sa so manga kabokhagan a (btad) na minisaog ko iringa iran ago sii ko manga dadabiatan iran ago sii ko marinayag a makikilala ko kiaiposan iran a so minisaog ko manga paratiaya. Ago sii ko paparangayan ago sii ko kaoyagoyag a kapphagingd sa lopa a Arabia. Sa langon dn oto na miatimo sa kathanggonga niyan ko pangni, a so panolon a so tiarima skaniyan o paganay (a sagorompong) a makan’g on. Sa lomiagaday ankai a paganay a pankat ko panolon sa miakapat odi na lima ragon, na sii sankai a masa na so btad o pagtaw a siampayan sankoto a panolon na kharinayag sankai a phakatalingoma:
- So lompokan a maito na tiarima iran ankoto a panolon sa miakaayon siran ko kaphangpd iran ko pagtaw (ummah) a ipnggolalan iran ankoto a sogoan, sa phangongonotan siran ko tarotop a kabaya o Allāh [s.w.a].
- So kadaklan ko pagtaw, na sianka iran ankoto a panolon, sa minggolalan sa kada a plng odi na kapmaratabat, odi na sabap ko kipamamankolongn ko kialayaman a smpad o manga apo iran sa mona.
- So panolon o Rasūl [s.a.w], na kna o ba sii bo mapopork sa lopa a Makkah, odi na ba sii bo ko bangnsa Quraysh, sa mianagipoon so kiaprarad iyan ko pagtaw a makaliliyo sa Makkah, ago kna o ba pd ko bangnsa Quraysh.
So ika dowa pankat o panolon na makikilala ko margn a btad ago mapitl a kapromasay ko pagltan o kaokhaog a Islām ago so btad a Jāhiliyyah (kada a plng odi na kada a pakaaatawn) (so somiorat na phagosarn iyan ankai a basa a Jāhiliyyah, sa aya mitotoro iyan na so langolangowan o pamikiran sankai a doniya ago okitokit o manosiya a makaphopoonan sa kasasankaa odi na kadadapaya ko langowan a toroan a phoon sa langit a so initoron ko kamamanosiai sa miakanggolalan ko manga sogo o Allāh [s.w.a]; so manga antap ago okit a kaphagatora ko kaoyagoyag o manosiya - mlagid o kalangolangon antaa ka ba dn sagintas - sa ba mabblag ko manga ndao o Allāh [s.w.a]. So kapangolad ka san na ilay anka so kitāb o somiorat, a so Islām and Ignorance, (Lahore, 1976) ago so (A short History of Revivalist Movements in Islam, tr, al-Ashari, III edition, Lahore, 1976 – Ed.) sa lopa a Arabia. Kna o ba so manga Quraysh ago so manga taw sa Makkah, na ba gia bo a kinipanindgn iran ko andang sa mona a btad iran a kialayaman iran ko manga apo iran, aya mataan na inrn iran ankoto a bago a panolon sa minggolalan sa bagr. Sa inrn iran so kapamondas ankoto a antap, sa miosar siran sa manga kabokhagan a tawathawag; sa piakalankap iran so kaadn o sankaan (sankoto a panolon a bago) sa minggolalan sa mananaw ago marsrs a manga katharo sa kaadn o sankaan ko darm o pagtaw ago sii ko panarima iran. Sa siaparan iran so manga taw o ba iran pkhan’g so manga katharo o Mohammad [s.a.w]. Sa riasay ran so manga taw a miaratiaya sankoto a panolon, sa minisogat kiran so kinitolakn kiran o manga Quraysh sa minggolalan sa kakhaoyagan antaa ka kakhamonga a kaphagingd. Sa so kiapanagompot o ringasa iran ko manga Muslim na miakatonay sa kiapakatkas iran sa ingd a Habashah (Abyssinia) ago aya kaposan iyan na so kiapakatogalin iran sa ingd a Madīnah.
Minsan pn mabagr a kiasanka ankai a pagtaw, ogaid na so kaokhaog o Islām na ba dn pphamagoman sa kabagr ago kapndayamang. Sa kainotan ko pithikaloksan ko manga Arab sa Makkah, o ba da a miagislām on. Sa aya dn a mala a sabap a kiagarobata iran ko panolon o Islām, na kagia so manga pamiliya iran, manga tonganay ran, manga pagari ran, manga babay ran, manga pakiwataan iran, manga thngd iran minsan, manga kinamonga iran, na kna o ba gia bo a kiapagislam iran, ka mataan a riparado siran sa kakhorbana iran ko kaoyagoyag iran sa pantag sa linding sankai a panolon a bago. Na so kiasanka iran na minizopaka iran so manga taw a so dn so manga dadazg ko manga ginawa iran a di ran mapthitilakhap. Ioman on a so sabaad ko manga ala kiran a gianatan iran so dadabiatan a Jāhiliyyah, na pd siran ko pkhaonotan so lalag iyan ko kaphagingd, a giankai a manga taw na so kiapagislam iran na miakilala siran ko kiathagompia o manga paparangayan iran ago so manga galbk iran sa miabaloy siran a manga ladiawan a rawatn o pagtaw, a khakilala a doniya a mataan a giankoto a panolon a bago a inonotan iran na maporo a panagayanan o kapphagintaw a khagawi iyan so manga taw sa kaonoti ran on, sabap ko maririmbit iyan a manga panagayanan ago manga pasodan a palaya dn maporo a sosonan ko kibabatog.
Sii ko tnday o masa a malndo a gii kaprasarasay o Rasūl [s.a.w], na so Allāh [s.w.a], na tatap dn so kipphakawitn iyan ko Rasūl [s.a.w] ko wahī niyan a mazizipat iyan so kananaw, so waraan a kapthoga o lawas a ig, so pankaw a kaphrompak o apoong o dgan, ago so kabagr o lagindab o mala a kadg. Sa giankoto a manga sogoan na ipzogo iyan ko miamaratiaya, sii ko onayan o panagontaman iran, so kaggdama iran ko kipapatoray o kadidiamong a kaphapagariya ago kaiisaisa, sa maginontolan siran, sa pharangay siran sa mapia, sa iphagndao niyan kiran so mapia a okit ko kidolonn ko bnar a paratiaya, sa pmbagrn iyan so manga niawa iran sa gii nggolalan sa manga kapasadan a kapakaapas ago so kakhaparoliya ko kasorgaan sa maori a alongan, sa kiaoyatan iyan siran sa kaprasarasay sa lalan ko Allāh [s.w.a], sa matatago siran ko kaphantang ago kaprasarasay. Sa pkhatagoan iyan so manga poso iran sa panamar ago panizakay a mabagr sa kharaw iran a karompaki ran ko langowan a margn sa pantag sa linding sankai a panolon.
Na sii sankoto a masa, na so manga taw a matatago ko katampar a sabala a somosopak, odi na so siran oto a sominilay siran ko thito a lalan, ago so siran oto a aya tiaralbi ran na so kanggolawla sa manga rarata, na minisampay kiran so lalangan sa kapananadmi ran ko miambtad o manga pagtaw a miaonaan iran a somianka siran ko sogoan o miangadn a so btad iran na datar o btad ankai a pagtaw. Sa piangni kiran so kakowa iran sa ndao ko miambtad o manga pagtaw a miangaaantior a lalayon iran pzagadan so manga darpa iran ko giiran kandalakaw ko lopa. So manga tanda sa kaiisaisa o Allāh [s.w.a], ago so kaaadn o alongan a maori na ipthoro kiran sa kasasandngan o manga mata iran, ago khatarima o manga pamikiran iran. Na so kalmk a kiawarisan iran ko kapzimba sa madakl a katuhanan, ago so kabaya o manosiya sa kapakambibisa niyan sa di tharima sa tuhan a phamatoray go so ikmat o kapzankaa iran ko kaoyagoyag ko alongan a maori, go so kipmamaratabatn ko kaphagonoti ko manga paninggalan o manga apo mlagid o ribat antaa ka ontol, na palaya dn oto miakarinayag (so kadadadag iyan) sabap ko manga babagr a tindg a maphaka-paratiaya niyan so pamikiran ago so poso o pphamakin’g.
Sa aya lawan roo, na langowan a kadadag na miaponas, na langowan a smbag a marayag na palaya dn miaadn ko langowan a sankaan iran, na so langowan a sankaan ago panarima na palaya dn miakarinayag, na so kada a plng na minidndg ko langowan a katampar sa palaya dn miabokakay so kabibinasa niyan. Sa langolangon dn anan na misasarta on so pangangalk ago so pagita o Allāh [s.w.a]. Sa so pagtaw na minilalang kiran dn so kalipds o siksa o Allāh [s.w.a] ko Naraka iyan. Sa miatilik siran ko kabibinasa o paparangayan iran, ago so gii ran kapanoraak ko okit a kapphagintaw, ago so kadadarkt iran ko kialayaman iran a adat a Jāhiliyyah, ago so kasasankaa iran ko bnar, ago so kaphringasaa iran ko miamaratiaya. Na giankai a panolon na phrinayagn iyan so manga onayan o paparangayan a mapia ago so kadidiamong a kapphagintaw, a langowan a mapia a bandaran a kapphagingd a makokowa niyan so kabaya o Allāh [s.w.a], na ron makambbkn.
Na giankai a pankat ko gii kanggalbka ko panolon na maririnayag ko pithibarang a bontal, ago pankat, sa oman i sapankat on, na so giiron kanggalbka ko panolon na pkhasangoran iyan so maolad ago mablang a bagian, sa datar oto a so gii kapromasay sa pantag ko Islām, ago so kapzankaa on o manga taw na gii mamagoman sa kapitl ago kabasng ago kabagr, sabap sa kagia so miamaratiaya na miabaak iran so manga taw a mbidabida i panarima ago nawnaw ago paratiaya. Na so kalangolangowan ankai a btad na miakaprarad ko kiaozor o kiazozonan o manga bandingan a matatago sii ko panolon a initoron sankoto a masa. Sa giankanan a btad ko kakmpt iyan na waraan a aya miakaadn ko onayan a pangonaan (moqaddamah / introduction) o langowan a manga Sūrah ko Qur’ān a initoron sa Makkah. (Sūrah Makkiyyah).
Sii ko lagaday o miakasapolo ago tlo ragon na miatatap so panolon a gii mromasay sii sa Makkah. Oriyan iyan na miakowa niyan sii ko kiapakatogalin sa Madīnah, so darpa a apasa a lindonga a ron makaphanarig so manga pagtaw niyan a miamaratiaya. Sa so panolon ago romasay o Mohammad [s.a.w], na inisampay imanto ko kiasapang ko ika tlo pankat ko giikanggalbka ko panolon.
Na sii sankai a pankat, na so mambbtad na mimbaropa sa minitkaw. Sabap sa so kaphagingd a Islām na miakaapas sa miakatindg so tarotop a kaphagingd a adn a parinta niyan a makambbkn. A so kiatharagombalaya on na kiarompakan iyan so garobat a mabagr o pagtaw o Jāhiliyyah sa polo a Arabia. Sa datar oto a giankai a bago a kaphagingd na miasmpang iyan so manga pagtaw o miangaoona a manga kitāb, a siran so manga Yahūdī ago so manga Nasrānī. Na minioman roo a awid a akal so sagorompong a manga taw a manga monāfiq (donsian) a somiaog siran ago miangnsa siran ko kaphagingd a Islām, sa so gasta ago garobat iran na mangingindaw sa bagr a makarn on. Na sii ko oriyan o mapitl a kiapromasay a miatatap ko tnday o miakasapolo ragon, na so panolon a Islām na inisampay ko piphaporoan o kiapakaapas, ko masa a gia dn a polo a Arabia ko kadandan iyan na miangongono-tan ko pandi o Islām, sa so pinto o panolon na kialkaan ko blangan o doniya sa kandolona ko manga taw ago so kapagadna ko kapagompiai ko kamamanosiai. Sa giankai a pankat, na datar dn o miaonaan iyan, a miakasagad ko pithibarang a bontal ago pankat, a oman i sapankat on na adn a mattndo a awid a akal iyan ago adn a manga pangindaw niyan.
Sii ko btad ankai a manga awid a akal, na so Allāh na miatatap dn a pphakatoronn iyan so Qur’ān ko Mohammad [s.a.w]. Sa gii makambidabida so lapiat ankai a manga ayat, sa adn oto a pphakaokit sa lapiat a ongangn a madalm, adn pman ko sabaad a masa a pphakaokit sa manga bitikan ago sosonan a phagatorn iyan so btad o parinta a makatitindg, adn pman a makasasayan ko ndao o mala a goro, adn pman a makasasayan ko okit a giikapanolon o mangompia ko btad (reformer). Sa giankai a manga sogoan o Allāh, na phagosayin iyan o andamanaya i kaphakatindg o lompio a kaphagingd, so parinta ago so bandaran, ago so manga panagaya-nan a onayan a ron makapmbkn so pithibarang a blangan o kaoyagoyag o manosiya.
Go minindolona iyan so manga btad a misozophon sa mamantk ko manga awid a akal a mattndo a massmpang skaniyan o manga Muslim. Aya ibarat iyan na so andamanaya i kipndolonaan iran ko btad o manga taw a manga munāfiq (a so pkhabinasaan iran so manga Muslim ago so kaphagingd sii sa sold) ago so kipndolonaan iran ko manga taw a kna’ o ba manga Muslim, a mababaling siran ago masisiap siran o phagingd a Muslim? So kipndolonaan iran ko manga taw a tioronan sa kitāb? Go antonaa i okit a kipndolonaan iran ko manga taw a ridoay, ago so manga taw a matatago siran ko goliling o kapasadan, go andamanaya i kakhatomana iran ko atastanggongan a mipapatoray kiran ko kababaloy ran a manga Muslim a siran i miapili a pakasasambiin o Allāh [s.w.a] a pndato sankai a doniya. Sa minggolalan ko Qur’ān na so manga Muslim na mianggonanao siran ko kasmbaga sankanan a manga pakaiza, sa miasinanad siran go miabarasa siran, sa miakilala iran so manga btad a ron siran malobay, ago kiapangoyatan siran sa karompaki ran ko langowan a piakalklk a btad sa pantag sa linding ko agama iran, sa minipangndao kiran so atoran o parangay a mapia a so ppharangayin iran sii ko langowan a btad a khasagadan iran ko kaoyagoyag iran sii ko masa a kapakatataban ago so katatabana kiran, sii ko masa a kapaparo ago sii ko masa a kagigimpis, sii ko masa a kakhakawasa ago sii ko masa a kamotowan, sii ko masa a kalilintad ago kasasarig go sii ko masa a kaiitabo ago kasasansara ago katatago sa thmowan.
Sii ko kakmpt iyan, na mataan a miasinanad siran sa kabaloy ran a siran i phangwaris ko kapnggalbka ko romasay o Rasūl [s.a.w], sa thanggongn iran so mala a galbk o Islām sa pagawidan iran so kaompiai ko kaoyagoyag o kamamanosiai. Go so Qur’ān na tiawag iyan so manga taw a giimangongoyagan ko liyo o goliling o Islām, a so manga taw a tioronan sa kitāb, so manga munāfiq, so manga kapir a da siran paratiaya, so manga pananakoto (mushrik). Sa oman i sagorompong na diolon siran o Qur’ān sa okit a makaaayon ko btad iran ago so sabot iran. Adn a masa a so Qur’ān na pthawagn iyan siran sa kaparatiaya iran sa okit a mananaw ago kabilangataw; na sii pman ko sabaad a masa na pndolonn iyan siran sa mabasng a karasng, sa pphamagitaan iyan siran o ba kiran misogat so rarangit o Allāh [s.w.a]. Sa pphakitadman iyan kiran sa nggolalan sa mandirogod iran so iringa ko miambtad o manga taw a miaonaan iran a inantior siran o Allāh [s.w.a]. Na so katimbl iyan, na so manga taw na miatago siran ko btad a da dn a ba iran khidaawa sa di ran kapagonoti ko panolon o Mohammad [s.a.w].
Na giankanan a bandingan a miaaloy, na gianan i miapagona-yan ago pangonaan o langowan a Sūrah a initoron sa Madīnah (Sūrah Madaniyyah).
Imanto na miakarayag rkitano sa mataan a so kinitoronn ko Qur’ān, na mianagipoon ago tominkayos sa miprrngan iyan so gii kipanolonn ko sogoan o Allāh (message). Sa giankai a sogoan na miakasagad ko pithibarang a pankat, ago miasmpang iyan so pizoson a btad, sa ipoon dn sa paganay, na taman ko kialagaday o miakadowa polo ago tlo ragon. So pithibarang a gintasan o Qur’ān na initoron sa giimazaginton sa pphakaayon ko pkhitkaw a btad ago awid a akal a massmpang skaniyan o panolon ko oman i pankat a pkhasagadan iyan. Na sii sankai a waraan na madait a di niyan kasayanan odi na makhipantag so sosonan a kaaator ago katatalasay o kitāb a inisorat a manosiya ko pankat a doctoral. Ioman on a so pithibarang a manga ayat o Qur’ān a initoron a makaaayon ko waraan o giikapagozorozor o btad o kaokhaog a Islām, na da makalankap sa ba datar o taong o kitāb a inisorat o mamponay sa katao a manosiya, ogaid na piakalankap sa okit a kapamando a giinggolalan sa katharo (a kna’ o ba misosorat) Sa so manga taong iyan (style) na kaaawidan iyan so ropaan a katharo a kapamando, sa kna o ba makaririmbit sa ropaan ago paratobowan a kadakat sa sorat a ongangn (literary composition).
Sa giankai a manga katharo a minggolalan sa pando, na aya dn a miawid on na so isa a taw a aya mala a romasay niyan na so kandolona niyan ko satiman a masa ko akal, ago so poso ago so darm o pagtaw a mbidabida i pankat ko sabot ago pandapat. Sa aya patoray ron na so kapakazokhayawa niyan ko pamikiran o manga taw, sa mapakalagindab iyan sii kiran so sokhayaw o kagdam a mapia sa katabangi ran ko mala a romasay niyan, so kapakapara-tiayaa niyan ko manga bolayoka iyan sa maadn iyan kiran so kathomankd ago so panagontaman, ago so kasigi sa kaompiai ran ko btad o kaoyagoyag iran. Sa iporo iyan so paparangayan iran ago pakagarangn iyan so thkhs iran, sa mabankiring iyan so ridoay sa bolayoka, na so somasanka na mabaloy a maayon a romoroyod, sa kalowasan iyan sa gomaan so somosopak on, sa di niyan on karna sa matoon iran a so tindg iran na malobay a da a bagr iyan. Sii ko katimbl iyan, na mipapatoray ron so kaawidi niyan ko langowan a di mipndaraynon a nganin sa pantag sa kiapasn iyan ko romasay o panolon sa okit a masamporna sa kaposan. Sa so manga katharo a pando na initoron sa makaaayon ko mapangingindaw o sogoan ago so kaokhaog a so taong iyan na mibibida sii ko taong o biaksa a osayan (professional lecture) o manosiya.
Sa giankai a bandingan na khaosay niyan so lalayon gii kakhasokasoy a so pkhabaak tano ko Qur’ān. So antap o sogoan ago so kaokhaog na mapangingindaw niyan a sii ko mattndo a pankat, na so osayan na patoray a makadarpa sa makabantak sa sii bo’ ko panonompangan iyan sii sankoto a pankat a katatagoan on, sa mapokas on so manga btad a sii mitotompok ko salakaw a pankat. Sa aya onga oto, na adn a sabaad a bandingan a mapangi-ngindaw niyan so tomataros a osayan ko tnday o phipira olan odi na pira ragon. Na sii ko sabala a katampar, na pkhaadn so lalayon gii kakhasokasoy o osayan ko satiman a bandingan. Sa amay ka adn a bandingan a gii makhasokasoy, na so kapkhakasoya on na gii makanggolalan ko pithibarang a okit ko katharo (sa kna’ o ba talasay a satiman), sa pkhaadn so bago a kiphagokitn iyan ko osayan ago so taong iyan ka an iyan matankd sa so pamikiran odi na paratiaya a ipndolon iyan na marayag a kakhatoona niyan ko poso o manga taw sa matarima iran sa kathotomankd.
Sii dn sankoto a masa, na patoray a so manga onayan a paratiaya ago manga panagayanan a so kaphapasodan o kaokhaog a Islām, na mapamola sa oyagoyag sii ko sabot o pagtaw, na sabap roo na patoray a lalayon so gii ron kakhasokasoya sii ko langowan a pankat a pkhasagadan ankoto a kaokhaog. Sa giai i sabap a so sabaad a onayan o manga sabot a Islām a manonompang ko kaiisaisa o Allāh [s.w.a], ago so manga sifāt iyan, so alongan a maori, so kapagisipa ko manosiya, so kambalasi, kaziksaa on, so kananabii, so kaparatiayaa ko manga kitāb a initoron, so onayan a paparangayan, a so kapananggila, kaphantang, so kapanarig ko Allāh [s.w.a], ago so salakaw san, na lalayon dn giimakhasokasoy ko blangan o Qur’ān. Sa opama ka giankai a bandingan na mapokas ko darm ago sii ko tanod o manga taw (sabap ko di ron kakhakasoya) na so kaokhaog a Islām na di makaphannkayos sa katampar sa onaan sii ko thito a niawa niyan.
Sa osabota tano anan, na phakarinayag rkitano o antonaa i sabap a so Mohammad [s.a.w] na da niyan atora so Qur’ān, sa ba sii niyan inilay ko kiapakathondotondog o kiatoron o manga ayat iyan. Sa datar o kiailaya tano ron, sa aya kalalayaman, sii ko kinitoronn ko Qur’ān ko lagaday o miakadowa polo ago tlo ragon na skaniyan dn so kianggalbka ko sogoan ago so kaokhaog o Mohammad [s.a.w] sa so langowan a ayat a tomioron na makaaayon ko btad a miaadn sii ko pithibarang a pankat a kiasagadan ankoto a sogoan (panolon) ago kaokhaog. Sa imanto, na miarinayag sa so kiatarotop o panolon o Mohammad [s.a.w], na so giikapakathondotondog o manga masa ko kaphthoron o Qur’ān - sa pphakatalingoma sa makaaayon ko kaphagtho o panolon o Mohammad [s.a.w] - na di khabaloy i ba dadait sii ko mimbaropa a mambbtad. Sa aya mapangingindaw imanto na so salakaw a kaaator a makaayon ko miagalin a btad a miakam-bowat a onga o kiatarotop o panolon.
Sii sa paganay, na so panolon o Mohammad [s.a.w], na sii makababantak ko pagtaw a da dn a bbntl iran ko btad o Islām. Sa so manga ndao o Qur’ān na mianagipoon sii dn ko manga onayan a paganay (a malbod a sabotn na so oriyan o kinisampay o panolon ko kiatarotop, na so Qur’ān na kominowa sa phan’gl a atoran a manonompang ko siran oto a manga taw a miaratiaya ko Rasul [s.a.w]. Na minggolalan sa kalbihan ankai a paratiaya sa mimbaloy siran a bago a baraagama a phagingd a so Ummah Islāmiyyah. Sa kna o ba gioto bo, ka miabaloy siran pn a papatorayan ko kapagawidi ko panolon o Rasūl [s.a.w], a so inibgay niyan kiran sii ko bontal iyan a tarotop, sii ko kasaromag iyan ko sabot, ago so gii ron kinggolalann sa tarotop. Sa di dn mapangingindaw so kaatora ko Qur’ān sa ba sii makaayon ko kiapakathondotondog o kiatoron iyan. Na sii ko pphagalin a btad, na miabaloy a patoray ko maawid ko panolon o Mohammad [s.a.w], so katokawi ran ko waraan o galbk iran, ago so thito a onayan ago bitikan a pagatorn iyan so kaoyagoyag iran. Sa datar oto a patoray a maknal iran so kiapangaaalin a so miapayag ko manga taw o miangaoona a manga sogo. Sa langon dn ai na patoray sa pantag sa kapriparado o Muslim sa kapliyo niyan sa kindolonn iyan ko sindaw o toroan o Allāh [s.w.a] ko doniya a mikakagm ko kalibotng o kadadadag.
Sa khabaloy a mananangga ko waraan o Qur’ān, so katimoa ko satiman a darpa ko langowan a ayat a makatotoro sa satiman a antap odi na aya bandingan iyan na makapzasalowa sa waraan; sa aya thito a waraan o Qur’ān na ipmbgay niyan ko pmbatiya so manga bandingan a initoron sa Madīnah, a makazosolbiya odi na makazosolda ago so btad o manga ayat a initoron sa Makkah, sa datar oto so kaklida on a so btad sa Makkah, na pkhisold on so btad sa Madīnah o manga ayat. Sa pphangnin iyan a so btad o manga bandingan o miangaoona a masa, na misaog on so btad o miaori a masa ko kiapagintaw o Rasūl [s.a.w]. Sa giankai a giikapakazaog o manga sogoan o pimbarang a masa, na phakaogop ago phakabgay sa rankom a bontal ago makazasaog a pamikiran o Islām, ago phakalinding ko kaphangababaroba odi na kapangalina ko manga ayat. So pman so kaatora ko Qur’ān sa sii tanodi ko kiapakathon-dotondog o manga masa a kiatoron o manga ayat iyan, na phakanggay a gona ko pagtaw a miaori, asar mambo ka katagoan sa pangoman a osayan, a makambibisa a igaganap on. A o manggolawla nan na mataan a makasosopak ko antap o Allāh [s.w.a] ko kinitoronn iyan ko Qur’ān, a aya onayan a antap o kinitoronn on na so kabaloy o manosiya - manga wata antaa ka manga ala a taw, manga kangodaan, mama odi na babay, lipongan antaa ka mala a bandaran, manga kalilid a taw antaa ka manga mamponay, a makapangndod siran sankai a soti a toroan a phoon ko Allāh [s.w.a] a matatago kiran, sa aya btad iyan na makazasaog on so dowa btad a masa ko kialalakaw o panolon iyan, ago an mabaloy a linding ko kapangalin iyan. Sa gianan na patoray, ka an iyan mabaloy so manga taw sii ko langowan a pankat o sabot iran a katokawan iran o antonaa i sogoan kiran o Allāh [s.w.a]. Sa giankai a btad na khada’ amay ka so pmbatiya na aya mipatoray ron na so kilaharn iyan ko matatalasay a manga thotolan ago manga osayan a bandingan a miririmbang ko kitāb o Allāh [s.w.a].
So siran oto a sianka iran so kapapantagan a atoran o Qur’ān, na aya marinayag na adn a matatago kiran a di ran kasasabota sii ko thito a antap iyan (a Qur’ān). Sa aya kapkhailaya kiran na matatago siran ko antaan a pamikiran sa aya bo’ a kinitoronn ko Qur’ān na pantag ko kapnggonai ron o manga taw a pphangnal ko thotol (history) ago so katao ko kaphagingd (sociology).
So kapapantagan a btad a kiaatora ko Qur’ān, na kna o ba galbk o miaori a pagtaw, ogaid na so dn so Rasūlullāh [s.a.w] i miator on sa minggolalan sa sogoan o Allāh [s.w.a] ago atoran iyan. Sa oman i mitoron a sūrah, na isogoo Rasūl [s.a.w] ko manga panonorat iyan, so kisoratn iran on ago tndoon iyan kiran o anda iran phakadarpaa ko pd a manga Sūrah a miangaoona mitoron. Sa so Rasūl [s.a.w] na phagokitan iyan ankoto a kaaator ankoto a manga Sūrah ago so manga ayat ko masa a kapmbatiaa niyan on ko manga sambayang, ago sii ko salakaw a manga btad, na so mambo so manga sahābah niyan na pthondogn iran so datar o inokitan o Rasūl [s.a.w] ko kiphlangagn iran ko Qur’ān. Sa pd sa tiankd o thotol a so kiapanimoa ko Qur’ān na mianinggaposan ko masa dn a kiapaning-gaposan o kapthoron iyan. Na so tomioron on (a so Allāh [s.w.a]) na skaniyan dn i isa a mitad ko taong a kiaatora on. Na so Rasūl [s.a.w] a so poso iyan na aya pkhatanglan ko Qur’ān, na skaniyan i kapapato-rayan ko kaphagatora ko gii niyan kapakathondotondog.
Na sabap sa so sambayang na paliogat ko manga Muslim ipoon dn ko paganay a kiapanagipoon o panolon o Mohammad [s.a.w], (sa patoray a katanodan a so lima a manga waqto o sambayang, na aya kinipaliogatn on na sii ko malo kiapakalalakaw o panolon sa piphira ragon, ogaid na so sambayang na mipapaliogat dn sa paganay sa da a somiagad a masa a ba on di papaliogatn so sambayang, ko paganay dn a masa o panolon ogaid na mibibida ko sambayang a lima a waqto so gii ron kanggalbka) na so kapmbatiaa ko Qur’ān na paliogat sankai a manga sambayang, sa so manga Muslim na minilangag iran so Qur’ān, ko tnday o kalalagaday o kapthoron iyan. Sa anda dn i adn a ayat a mitoron na magaan so magaan na ilahar o manga sahābah o Rasūl [s.a.w]. Sabap roo na kna o ba aya bo’ a kapkhasiap o Qur’ān na so kipnggaangn on ko manga talintang a korma odi na sii ko manga tolan, odi na sii ko manga kobal, a giotoi kasankapan a inosar o manga panonorat o Rasūl [s.a.w] ko kipzoratn iran ko manga ayat o Qur’ān. Na sii ko kinigaang ankoto a manga ayat ko miangaaaloy a kasankapan, na minilahar pn a miapadalm ko poso a gatosan odi na nggibowan antaa ka gatos nggibowan a poso o manosiya a Muslim, sii dn ko masa a kitoronn on, sa sii sankai a btad na da dn a blangan a khaparo a malamba a kadarpaan o shaytān a manosiya sa ba niyan mapangalin so apia sasataga a ayat ko Qur’ān.
Gowani a mawafat so Rasūl [s.a.w], na so bagiaw o kiapmortad (kiaawa ko Islām) na riompakan iyan a lopa a Arabia, na so manga sahābah o Rasūl [s.a.w] na kiarompakan iran ankoto a mabasng a kathidawa sa kaphakandoda sankoto a manga taw a murtad sii ko goliling o Islām, na sii sankai a kiathidawa na so kadaklan ko makalalangag ko Qur’ān na miangasashahid sa maydan. Na gioto i miakasogo ko Umar Bin Al-Khattāb sa kaphanon iyan ko Khalīfah Abū Bakr sa katimoa ko Qur’ān, na sii ko oriyan o kiapmomosawirai ran on na miakaayon so Abū Bakr sa kisoratn ko Qur’ān sa matimo, na piatorayan iyan so Zayd Bin Thābit Al-Ansārī, a skaniyan i panonorat o Rasūl [s.a.w] sa skaniyan i mabaloy a olowan ko kapnggalbka ko kathimoa ko Qur'ān (so kaphangnala ko paganay a thotolan ko Qur'ān, na ilay anka so kitāb i Subhī As-sālih, a Mabāhith Fī Ulūmil Qur'ān, Beirut, 1977, pp 65 ff - Ed.).
Sa aya okit a piagayonayonan na so kathimoa ko langowan a minigaang a Qur’ān, a miniganat o Rasūl [s.a.w], na ipagoman on so langowan a matatangan o manga sahābah a minipanorat iran a pd ko Qur’ān (sa adn a manga babagr a Hadīth, a tiankd iyan a mataan a adn a manga sahābah a inisorat iran so Qur’ān odi na so sabaad ko manga ayat iyan, sii dn ko masa a kaoyagoyag pn o Rasūl [s.a.w]. Sa aya mapayag kiran na so, Uthmān, Alī, Abdullāh Bin Mas’ūd, Abdullāh Bin Amr Al-ās, Sālim Mawlā Bin Hudayfah, Mu-ād Bin Jabal, Ubbay Bin Ka’b, ago so Abū Zayd Qays Bin As-sakan) sa palaya siran dn miakaogop ko kinidakatn ko Qur’ān. Sa da dn a ayat a ba zoratn sankoto a pandangan a pzoratan on odi pagayonayon ankoto a tlo a phoonan o Qur’ān, sa tanto a pagimolngan ago thilikn o ba adn a mibowang on a maito bo’. Na so kiapasad oto na miakamoayan so isa ka Qur’ān a tarotop, sa sii minilmba so kapapaliharaa on ko walay o Bai a Hafsah (a karoma o Rasūl [s.a.w]) sa so pagtaw na maradika siran sa kiphagalatn iran on ko apia anda a masa, ago aya iran pphangndodan amay ka adn a miaribat kiran ko kilalaharn iran on go so kapzorat iran.
Sii ko pithibarang a blangan a lopa a Arabia, a matatago on so pithibarang a pithikaloksan a manga Arab, na oman i isa kiran na adn a basa niyan a malo mibibida ko basa o isa ka loks. Na so Qur’ān na initoron ko basa o Quraysh sa Makkah. Na sii sa paganay na so manga taw ko manga pd a darpa odi’ na pitikaloksan na pipharo kiran a kabatiyaa iran ko Qur’ān sa makaayon ko basa iran (a adn a kibibida iyan ko basa o Quraysh) sa da mambo a khaalin ko onayan o maana niyan. Na so kialagaday o masa sa miangolad so Islām ko panolon iyan sa piamanaban iyan so manga ala a ingd a makadadair sa polo a Arabia, ago somiold so pizoson a pagtaw a mbarambarang i basa ko goliling o Islām, na giankai a bago a btad na miakaprarad ko kaphagosara ko sabaad a lapiat o basa o manga Arab ko kapmbatiyaa ko Qur’ān, sa inikawan iran o baba dn oto kasabapi sa mala a awid a akal, ka amay ka adn a isa a mian’g iyan so isa a salakaw a okit iyan ko kapmbatiyaa ko Qur’ān na o ba niyan pangantapa sa ba niyan giipangalina na khaadn so rido sii kiran a dowa, odi na sii ko kaphlalakaw o masa na oba oto kasabapi sa kapangalin o Qur’ān. Ioman on so kiapakazaog o basa a Arab ago so salakaw a basa o manga Muslim na oba oto kasabapi sa oriyan sa kapangaaalin o Qur’ān. Na aya miaonga ankoto a btad na so kiapmomosawira o manga sahābah sa kabolongi ron sa magaan, sa mianinggaposan so btad ko kiasogo o Khalīfah Uthmān Bin Affān, sa so miatimo a Qur’ān ko masa o Abū Bakr, na aya dn ladiawan a pakalankapn a isorat sa madakl na bmbarn ko langowan a manga ala a ingd o Islām, sa so salakaw ron a basa Arab ko kiphagokitn on na pakadaan sa itaplk, ka linding sankoto a Qur’ān oba adn a maalin on.
Na so Qur’ān a matatangan tano imanto na makaaayon ko Qur’ān a so tinimo o Abū Bakr, ago so piakalankap o Uthmān ko langowan a mala a ingd o Islām. Sa so sabaad ko kopia o Qur’ān ko masa o Uthmān na makamomoayan dn sa taman imanto. Sa o adn a khatoon a taw a pzanka ko kabbnar o Qur’ān na khapakay ron a kapamasa niyan sa Qur’ān ko apia andaa tinda a giiron dagang, ibarat na sii sa West Africa, oriyan iyan na kowa sa makalalangag sa Qurān (hāfidh) na pakabatiyaa niyan na go niyan pakandayagaa, na go niyan dayagn ko Qur’ān a piakambowat o Uthmān, ko miathay dn a masa, na o adn a matoon iyan a mbidaan iran, sa apia sasatiman a batang, na pakalankapa niyan sa doniya so bago a kiasawaan iyan a piakammsa.
Sa apia so mala a kazasanka iyan a taw ko Qur’ān, na da dn a daawa niyan sa kapzangka iyan ko kabbnar o Qur’ān, sa datar o kataoi tano ron imanto sa so Qur’ān na makadadatar dn ko Qur’ān a miaona a so minitalingoma o Mohammad [s.a.w] sii sa doniya, sa giai na btad a di dn khabgan sa pakaiza, ago miatankd, ago pizaksian o thotol a mataan a btad a makamomoayan, a da dn a nganin sii ko iringa o manosiya, a so tanda iyan ago so tindg iyan na tanto a mabagr ago da a sankaan on, a ba datar o Qur'ān. Na so kapzanka’ ko kabbnar o Qur'ān na datar o kapzangka’ ko kiapakamoayan o Roman Empire, odi na so Mughal sii sa India, odi na so Napoleon. Na so kapzangka’ ko datar anan a btad na karina sa so taw na matatago ko miagngkapngkap a kada a plng, sa da on so tanda o kaolad o sowa ago so sima ago so kauulamai.
So Qur’ān na kitāb a so pithibarang a pagtaw na aya iran pphangndodan sa pantag ko pithibarang a manga antap. Na pd sa margn so kapakabgay sa pandoan a palaya domadait ko langowan a antap. Na so manga pababatiya a so sii kiran piakapanompang ankai a galbk, na siran so mattndo a patoray kiran so kapakakowa iran sa matolangd a sabot ago knal ko kitāb, ago siran i mianontot sa toroan a so phakasmbag ko pithibarang a awid a akal o kaoyagoyag. Na so datar anan a manga taw na adn a khibgay ami kiran a maito a mosawir a phakaogop kiran, ago khabgan ami siran sa pd sa manga osayan sa araparap sa kapakalbod o giiran kapaganada ko Qur’ān.
Apia antaon on a taw a sangat so kabaya iyan ko kasaboti niyan ko Qur’ān, mlagid o paparatiyayaan iyan so Qur’ān antaa ka di, na patoray ron a kalowasi niyan ko pamikiran iyan, ko taman a kakhaparo niyan ko langowan a maoona a sabot iyan a zosoramig ago di magiinontolan (preconceived notion) sa pantag sa kapagphooni niyan ko kaphaganada niyan ko Qur’ān, sa kallkaan so pamikiran iyan. Na sa dn sa taw a khabayaan iyan so kasaboti niyan ko Qur’ān, sa adn dn a maoona a matatago ko ginawa niyan a manga sabot ago pamikiran. Na da a kitāb a ba phakanggay a gona so kaphaganada on ko kiprakhsn iyan ko datar oto a pamikiran, na aya pn so Qur’ān a pzankaan iyan o ba niyan kalkai so manga gadong iyan (a katao) ko datar oto a sosonan iyan a manga pababatiya.
Sii pman ko manga taw a aya bo a bantak iran na so mababaw a sabot a maparoli ran ko kapmbatiyaa iran ko Qur’ān, na masikn a so isa a batiya na khasanaan iran dn. Na so pman so manga pababatiya a aya bantak iran na so katkhada iran ko kalodan o Qur’ān, na so madakl a matolangd a kabatiyaa ko Qur’ān na di kiran phakaampl. Giankai a manga taw na mapangingindaw iran so matolangd a kabatiyaa ko Qur’ān sa di bo dn pirapira iran makasoy, sa pagimolngan iran so langowan a nganin a mararankom iyan. Na sii ko kanggalbka iran sankai a paganay a kaphanorimana iran ko btad o Qur’ān, na phakakowa siran on sa rankom a sabot ko Qur’ān, ago so manga onayan a pamikiran a so phagosayin iyan, ago so atoran a kapagintaw a so giiniyan tharagombalayin sa makabkn sankai a manga onayan a pamikiran. Amay ka sii ko kalalagaday ankai a giiniyan kapaganad, na adn a nganin a khikmbot sa pikir iyan, na aya madait on na toosan iyan ankoto a nganin, sa di niyan korangan so panagontaman iyan ko giiniyan kapaganad. Ka khatoon iyan sii ko lagaday o gii niyan kapaganad a so manga awid a akal iyan na khabolongan. (na amay ka so awid a akal na miasmbag, na aya mapia na idakat iyan so miakasmbag ko awid a akal a mirarakhs on so awid a akal a idakat iyan pn). So kattpngan a btad na mataan a adn a manga awid a akal a da dn masmbag ko paganay a batiya, a khasmbag bo’ ko ika dowa matiya, asar ka matolangd.
Na sii ko oriyan o kakowaa ko rankom a pamikiran o Qur’ān, na khapakay ko pmbatiya a kasold iyan ko bandingan a matolangd. Na datar oto a patot a katatanodan o pmbatiya so kipndakatn iyan ko pithibarang a manga blangan o manga ndao o Qur’ān. Aya ibarat iyan, na patoray a kaimolngi niyan ko ladiawan a kamamanosiyai a so ipndolon o Qur’ān, ago so manga btad a so ipzapar iyan. Sa aya mapia na mtad skaniyan sa dowa a pandangan, sa so isa on na aya bandingan iyan na so “Kababantogan a manga sifat,” na so isa na so ”Dadawayan a manga sifat,” na oriyan oto na so kasold ko isa sa dowa oto a pandangan, na khatoon oto a palaya makaaayon ko Qur’ān. So kakowa sa isa a okit na so pababatiya, na khapakay a tomnkayos ko kapzawai niyan ko manga pamikiran o Qur’ān ko makapantag ko nganin a phakanggay a gona ko kapakaapas o manosiya, ago so nganin a khasabapan sa kaola iyan. Na aya mapia a lalan ko kapnggalbka ko kapzawai sankoto a manga nganin, na so kasnggay niyan sa sasibay a panoratan, sa datar o bandingan a ”paparangayan a phakaapas” ago ”paparangayan a khaola” sii ko langowan a khatoon iyan a madadalm ko gii niyan kapaganad. Na sii ko datar oto a okit, na so pababatiya na patoray a makakowa sa sabot ko makapantag ko manga ndao o Qur’ān ko bandingan ko paratiaya, paparangayan, so kabnar o manosiya ago so patoray ron, so kaoyagoyag o pamiliya, ago so matitimo a manga dadabiatan, so okit a gii kakhaoyagan ago so ongangn ko kandato, so kitāb ago so katataragombalay o kaphagingd, so kathidawa ago so kalilintad, ago so salakaw ron. Sa osara niyan ankai a pithibarang a bandingan sa kaphakarinayaga niyan ko bontal o manga ndao o Qur’ān, sa idayag iyan so oman i isa on ka dinis sii ko kapphagintaw o manosiya. Sa aya phakatondog roo na so panagontaman a katimoa sankoto a manga ropaan, sa aya khaonga niyan na so kakhakowa-a niyan ko tarotop a bontal ago taong o kaoyagoyag a inisogo o Qur’ān.
Na sa dn sa taw a pangingindawn iyan so kapaganada niyan sa matolangd ko manga pamikiran o Qur’ān ko apia antonaa a awid a akal ko kibabatog, na patoray ron sii dn sa paganay, a kapaganada niyan mona ko langowan a miabagombar a pamikiran a manosiya a manonompang ko isa a awid a akal. So miangaoona on antaa ka so bago ron, a manga pamikiran na patot a palaya dn mabatiya ago masabot. Sa so manga awid a akal a da dn masmbag o ongangn o manosiya na patoray a midakat ago kaimolngan. Sa patoray a kabatiyaa ko Qur’ān sa maploba on ankai a manga awid a akal a da masmbag, ka an on matoon o antonaa i okit a kiasmbaga on o Qur’ān, odi na antonaa i khibgay niyan a smbag ko datar oto. Sa kattpngan a sa taw a giiniyan paganadn so Qur’ān sa datar ankoto a miaaloy na khatoon iyan a giankoto a da mangassmbag a manga awid a akal na khatoon iyan so smbag iyan ko lagaday o kapmbatiaa niyan ko manga ayat o Qur’ān sa matolangd.
Go patot a katatadman, a mataan a so tarotop a kakhakowaa ko niawa o Qur’ān na pphangnin iyan (ko taw) so kizopon iyan a kalalawasi ago mizolbiya iyan so manga panagontaman ago romasay (struggle) a so kiasagadan skaniyan o Qur’ān ko kapthonaya niyan ko galbk iyan a aantapan iyan (mission). So Qur’ān na knao ba kitaban a matitimo a manga pamikiran a rahasian ago matnggaw a manga gonanao (abstract theories) a so khagaga o pmbatia a kasabota niyan on, ko masa dn a kaddrang iyan ko maloag a ontoda a makaddkha, go kna pn o ba matag kitaban a kapagagama, a ba datar o pikhalilidan a manga kitāb a kapagagama, a so aya pagns roo na so kakhasabota on o pmbatia ko blangan a kapaganad ago kapamando (seminaries and oratories). Sii ko sabala a katampar, na so Qur’ān na kitaban a gonanao ago toroan a rk o mattndo a sogoan (message) ago so mattndo a galbk (mission) ko mattndoa kaokhaog (movement). Sii dn ko paganay a masa a kinitoronn ko Qur’ān, na miapakamoayan iyan so sakatao a mama a maoml i kaphoso, sii ko katatarambisa niyan a somisibay, sa piakadarpa iyan (ankoto a mama) ko blangan (maydān) o kathidawa ko kaoyagoyag sa kapagrara niyan ko doniya a so mikakagm ko kadadag. sa iniilaham iyan on so kiporoon iyan ko sowara niyan sa sopak ko langowan a kabokhagan, sa liayam iyan sii ko matolangd a kapromasay sa sopak ko manga taw a mamaman-kolong ko pandi’ o kasasanka a di kapaparatiyaya, a so di kaphangongonotan ko kabaya o Allāh [s.w.a], ago so kadadadag ko lalan ago so kariribat. Sa miakathondotondog so nggagaisa, sa miakaadn sa sagorom-pong a manga taw a malingaw i kapniniawa, sa phthimoon iyan siran sa maiisaisa siran sa mangangalimbabaan siran ko manga sogoan o Rasūl [s.a.w]. Sa datar oto a miapakasokhayaw niyan so langowan a manga taw a so waraan iran na zosoramig ko langowan o marata, sa minisonggod iyan siran sii ko kapakasokha-yawa iran ko garobat ko manga taw a maawid ko pandi o Bnar.
Giai so kitāb a so iniilaham iyan ago pinggonanao niyan so mala a kaokhaog, a so mianagipoon ko kinipanolonn iyan ko sogoan sa minggolalan sa kazakatao, ago lomiagaday ko tnday o miakadowa polo ago tlo ragon, sa taman sa so kadato o Allāh [s.w.a] na samporna a miakabkn ko liawaw o lopa. Na sii sankai a matas ago marasay a panagontaman (struggle) ko pagltan o Bnar ago so Ribat, na giankai a kitāb na tatap dn so giiniyan kanggonanaowa ko langowan a phagonot ko pandoan iyan, sa pantag sa kaponasa iran ko manga tindg o ribat, ago pantag sa kathimoa niyan, ago so kaphakatabana niyan ko manga pagtaw o Bnar. Sii sankanan na andamanaya i so sakatao a taw na tatangkapn iyan a izampay ko piaganakanakan o manga ayat o Qur’ān, a da pn makadapo so palo niyan ko blangan o maydān o giikaplotng o paratiaya ago so kasasanka, sii ko pagltan o Islām ago so Jāhiliyyah? So kakhaparoliya ago so kakhabantoga ko Qur’ān sa tarotop na patoray ko taw a pnggalbk on so kilomamk iyan ko mala a galbk a kapromasay sa pantag sa kandolona ko manga taw sa kapakabantak iran ko Allāh [s.w.a], sa balowin iyan so Qur’ān a aya niyan padoman ago tagotao ko oman i pankat a pkhasagadan iyan ko gii niyan kapromasay ko kaaawidi niyan ko panolon.
Na oriyan iyan, na so isa a (magawid ko panolon) na khasmpang iyan so pithibarang a manga tpng, a so miasmpang skaniyan o Qur’ān ko paganay a katoron iyan. Sa so isa (a taw) na khatpngan iyan so paganay dn a kasankaa ko panolon o Islām a minggolalan ko manga taw sa Makkah, a gioto so mabasng a kapridoay a miakatonay ko kaploba sa apasa a katkasan sii sa Abyssinia (Habashah), ago so romasay sa pantag sa kapakakowa sa ogopa sii sa ingd a Tā’if, a aya miasokat on, na so masakit a ringasa iran a minisogat ko sakatao a mama a maawid ko manga sogo-an o Qur’ān. Go khatpngan pn o (taw a magawid ko panolon) so datar o mianggolawla sa Badr. ago sa Uhud, ago sa Hunayn, ago sa Tābūk. Sa adn pn a khaadn a Abū Jahl a khasmpang iyan, ago adn pn a Abū Lahab, go so manga Munāfiq, ago so manga Yahūdī,.
Na so manga taw na adn a magaan a kiatarima iran, na so pman so sabaad a di maliwanag so poso iyan ago so sabot iyan ago malobay so poso iyan, na aya kiapakaonot iran ko rgs o Islām na sii ko pankat a mao-ori.
Sa giai na khabaloy a manga tpng, a mibibida ko langowan a ptharo-on a piakammsa a kazinagadan (mystic experience). Sa aya imbtho ko ron na “So piakammsa a kiazinagadan o Qur’ān” sa isa ko manga waraan ankai a “kiazinagadan a tpng” na so oman i sapankat, na so maawid ko panolon na pkhatoon iyan so missnggay a manga ayat o Qur’ān a giiron nggonanao, sa so langowan a ayat a initoron sankoto a mattndo a pankat o panolon na makaaawid mambo sa gonanao a domadait sankoto a btad o pankat a katatamanan ko panolon. Na so taw a minilomamk sankai a panagontaman ago romasay, na khapakay a di niyan langon khasabot so langowan a basa ago so kataid o kiasagad o lapiat, ago khalpas iyan so sabaad a mananaw a manga titik sii ko ongangn o Qur’ān, ogaid na di ndait ko Qur’ān o ba maola sa di niyan mitoron so thito a niawa niyan sii rka niyan (a taw a giinggalbk ko panolon).
Sa datar oto, a so kasiapa sankai a manga onayan, na so taw na di niyan khasabotan so manga bitikan, ago so manga ndao a paparangayan, ago so manga bitikan ko kakhaoyagan, ago so manga onayan o kandato a so piakambolawas skaniyan o Qur’ān, go di niyan pn khaarga ago khabantog so langowan a minitali-ngoma o manga kitaban o Qur’ān ago so manga atoran iyan, inonta bo’ o tpngi niyan so kinggolalann on sa sii niyan dn pagonai, sa ginawa niyan. Sabap roo na so taw a di niyan khagaga so kitogalinn iyan ko manga bitikan o Qur’ān sii ko kanggalbka on o ginawa niyan sa mapayag, na matatankd a khaola skaniyan ago di niyan khasabotan so thito a maana o Qur’ān. Sa so datar oto na maptharo, sii ko langowan a pagtaw a ppharon iyan ko kapaka-titindg o pithibarang a okit o kapphagintaw niyan so kanggolalan iyan sa sopak ago sanka ko manga gonanao o Qur’ān.
Katotokawan sa mapayag, a mataan a so Qur’ān na pthontotn iyan ago pphangnin iyan a mataan a skaniyan na phakaampl ago phakagaga ko kathoroa ko kamamanosiai. Ogaid na so pphaganad ko Qur’ān, na pkhatoon iyan a so Qur’ān na aya kalaan on na sii pakapanonompanga ko manga taw sa polo a Arabia, a so miagintaw siran ko masa a kinitoronn on. Minsan pn, sii ko sabaad a manga masa na so Qur’ān na manonompang ko kadandan o kamamanosiai, na so maririmbit iyan, na sii ko katimbl iyan na sii mizosopon ko kagdam ago so waraan, so btad a kapphagintaw ago thotolan, ago so manga dadabiatan ago manga paparangayan a ingd a Arabia. Na sii ko masa a so isa na khaimolngan iyan ankai, na makaphaginomangaday sa ginawa niyan o ino ankai a Kitāb a babantakn iyan so kapnggonanaowa ko kalankapan a kamamanosiai sa kazabta niyan on, na ino niyan bbgi sa arga so satiman a btad a mattndo a giikapagintaw o manga taw, ago so manga btad a missnggay a rk o mattndo a darpa ago masa. So kaola sa di kasaboti phiapia ko thito a sabapai na phakatonay ko nggagaisa sa kapharatiayaa niyan sa so kitāb na inibtad so taong iyan sa pantag sa kapagompiai niyan ko manga Arab ko isa a mattndo a masa sa roo bo’ matataman, sa so bo’ so miakasalono a manga taw ko miaori a masa i siran i tomigl ko kitāb ago so manga maana niyan a manga thotol, sa siran i pthankd sa so antap iyan, na so kanggonanaowa ko kamamanosiai ko kalangowan o masa.
Adn a manga taw a ptharoon iran anan, sa da a antap iran on a rowar sa kanggolalan o di tharimaan a akal a kazosoramig iran ago so dnki ran ko Islām. Sa di dn lilingayin ankai a manga taw a datar ai, ka so katharo na sii panonompang ko manga taw a so manga daway ran (comments) na misosonggod o kabaya iran sa kasaboti ran ko Qur’ān sa mapia. Sa giankai a manga taw na makapnggalbk siran sa mapia ko kaphaganada iran ko Qur’ān sa matolangd, na phagimolngi ran (pthoosi ran) so langowan a darpa a pkhatoon iran a so adn a inosay niyan a gonanao odi’ na ndao (doctrine) odi na sabot, odi na adn a inibtad iyan a sabaad a bitikan ago dadabiatan, a mitotompok ko btad o manga Arab sa siran bo’, ko isa a mattndo a masa ago darpa. Amay, ka sii ko masa a aya babantakn iyan (so Qur’ān) na so pagtaw ko mattndo a darpa, ago sii ko missnggay a masa, sa pphonasn iyan so paratiaya iran a kapanakoto, ago so kapphakazokhayawa niyan ko manga osayan sa pantag sa kapmbagra niyan ko manga gonanao niyan sa pantag sa kapakaisa-isaa ko Allāh [s.w.a], na so Qur’ān na pphakambowatn iyan so manga kamataanan a so makikilala ankoto a pagtaw, na giankai na di niyan ppharon so kakokoma sa ba so manga sogoan iyan na sii bo panonompang sankoto a mattndo a manga taw, odi na ba sii bo sankoto a mattndo a sagintas a masa.
Sa aya patot a tarimaan, mlagid antaa ka di, na so manga katharoo Qur’ān ko kapphonasa niyan ko paratiaya a kapanakoto o manga Arab sankoto a manga masa, na pnggolalan oto mambo ko salakaw a bontal o kapanakoto sii ko salakaw a balintad sankai a doniya. Sa ba da makaozor so giikapamagosaya o Qur’ān sankanan a bandingan, sa pakanggolalann mambo sa kaponasa niyan ko paratiaya a kapanakoto o salakaw a manga taw? Ba di so okit o Qur’ān ko giikapamagosaya sa kapakabkn o paratiaya sa kapakaisaisaa ko Allāh [s.w.a], sa kaonoti ron na nggogolalan ago mrararad ko oman i masa? na amay ka so smbag na oway, na da a daawa o ino so ndao o Qur’ān a lankap sa doniya na sii bo panonompang ko isa a miatndo a pagtaw, odi na kagia ba dn matag mianggolawla a sii paganay a panompang sankoto a pagtaw, ago sii sankoto a mattndo a masa. Da a ongangn (philosophy) odi na panagayanan a tindg (ideology) odi na manga gonanao (doctrine) a aya bo a makokowa niyan na manga pamikiran a matitimo a di mitotompok ko manga btad a ron miakambowat, na giankanan a datar anan a ongangn, pamikiran, na apia pn khaparo ago khatarima, na khatatap a matag dawat ko pandangan a dadakatan on, sa da dn a maphrarad iyan ko kaoyagoyag o manosiya.
Aya lawan roo, na o adn a taw a pangindaw niyan so kapakalankapa niyan ko apia antonaa a pamikiran, odi na parangay antaa ka gonanao a kaokhaog, ko bontal iyan a lankap sa doniya, na aya dn a mapia a maphmbtad iyan na di managipoon sa ba niyan rankoma a doniya ko paganay a kaphakalankapa niyan on. Amay ka adn a taw a pangindaw niyan so kipanolonn iyan ko isa a mattndo a pamikiran, odi na sabot ago panagayanan sa gioto i mapia andait a ron makabkn so kaoyagoyag o manosiya, na aya patoray sankoto a taw, na sii managipoon ko kaphanolon iyan ko darpa a ron miakambowat ankoto a pamikiran, ago sii ko manga taw a so basa iran, dadabiatan iran, paparangayan iran na makikilala ankoto a taw a magawid sankoto a panolon. Sa khaparo a maalin iyan so btad o kaoyagoyag ankoto a manga taw sa nggolalan sa rarad ankoto a panolon. Sa sii sa oriyan na khaparo a makambong iyan so in’nka o salakaw a pagtaw, ago so manga baraakal a manga taw a khibabaling ko salakaw a darpa, na thphngan iran so kasabota iran on, ago so kapakalankapa iran on ko manga ingd iran.
So siran oto a inphoonan iran so giikapaganada ko Qur’ān, na lalayon iran pkhasagadan so paratiaya sa so Qur’ān, sa datar o kapaparatiayaa on na skaniyan na matatalasay a bitikan o gonanao ago toroan. Na aya di ron salakaw, na sii ko masa a kapmbatiaa iran on, na pkhaola siran o ba adn a pkhatoon iran on a matatalasay a manga atoran a manonompang ko kaphagingd, kandato, ago bitikan a kakhaoyagan. Sa aya pkhaimolngan iran na mataan a so Qur’ān na da a inibtad iyan a matatalasay a manga atoran, apia so manga btad a lalayon so gii ron kanggolawlaa sa datar o sambayang ago so zakāt. So pmbatiya na pkhatoon iyan ankai a di makatho-tompotompok sa piakammsa o andamanaya i kaptharoa on sa so Qur’ān na bitikan o toroan.
Na giankai a tindg, a so lalayon pkhagdam o pmbatiya, na pkhaadn sabap sa kagia kalilipatan iran a mataan a so Allāh [s.w.a] na kna o ba giabo a kiatoron iyan sa kitāb, ogaid na somiogo pn sa sogo. Btadn ka sa adn a kalilid a manga mama a bigan siran sa mapontok a osayan ko plano a ptharagombalayin a walay, sa siran i pnggalbk sankoto a ptharagombalayin a walay sa sadn sa kabaya iran. Sii ko datar ai a btad na aya taralbi na kabgan siran sa matatalasay a osayan ago sogoan ko andamanaya i kapnggalbka sankoto a phakatindgn a walay. Sa btadn ka sa ioman sankoto a mapayag a matatalasay a okit ko kaphakatindg ankoto a walay, na bigan siran pn sa mapasang a engineer sa kambalay sa zodiotn iyan ankoto a galbk iran. Sii ko datar anan a btad na di khatarima o ba mipanalipnda so galbk ankoto a engineer, sa daawa sa kagia adn a matatalasay a osayan a aya pagonotan ko kapmbalay, ago di oto phakatonay sa ba di katatarotop o plano ko kapmbalay. (giankai a taks a miaaloy na maphakarinayag iyan so tindg o sogo ago so Qur’ān, sa skaniyan a Rasūl [s.a.w] na pmbagrn iyan ago phagosayin iyan so Qur’ān, sa phagomanan iyan so mablang a manga panagayanan iyan, sa giinggolalan sa kapmbgi niyan kiran sa mattndo ago matatalasay a bontal, sa ipthompok iyan siran sii ko kaoygoyag a kanggalbk, sii rkaniyan ago sii ko langowan a mionot on – ed. ).
So Qur’ān ko katimbl iyan, na pangitaban o mablang a romarankom a manga onayan, sa kna o ba datar o kitāb a tatalasayin a inmbaalan o manosiya. Sa aya antap a onayan o kitāb na so kapagosay, sa mapayag ago marayag, ko pamikiran ago paparangayan a onayan o manga galbk o Islām ko kaoyagoyag. Sa pphangni niyan so katimo ankai a manga panagayanan sa giinggolalan sa kapndolona niyan ko pamikiran o manosiya ago so poso iyan. Sa so okit iyan ko kanggonanao ko kapphagintaw a kaiislāmi, na di niyan kaaawidan so taong a datar o kipzoratn ko manga pangitaban a manosiya a matatalasay. Sa aya pphakalbi niyan na so kapphayaga niyan ko onayan a goliling a galbk a manonompang ko oman i kaokhaog o manosiya, ago so kipmbtadn ko mattndo a manga gonanao a so ron phakakdg so manosiya ko kaoyagoyag iyan sa kaphangongonotan iyan ko Allāh. So galbk o Rasūl [s.a.w] na skaniyan so kimbgan ko okit a bontal o kaphagintaw a mapayag a babantakn o Islām, sa nggolalan sa idolon iyan ko doniya so ladiawan a paparangayan o oman i isa, ago so kapakatindg o kaphagingd a kamamanosiai, a rinayagan a mbobolawas o manga onayan o Qur’ān.
So Qur’ān na tonganay niyan a sasankaan so siran oto a khisaonk siran ko giikazagomparak, ago so giikaphapawala ko oriyan o kinitoronn ko kitāb o Allāh [s.w.a], a so khasabapan ko kaphakalobay o paratiaya; (ilay anka so Qur’ān 98:4, 3:105, 42:14 – Ed) ogaid na adn a di kaphagayonayon ko thito a maana a mitotoro o manga sogoan o Qur’ān, knao ba sii bo ko miangaoori a manga ulamā, ka mataan a sii dn ko miangaoona a manga ulamā a mitharagombalay ko manga paganadan o kpit ago miamakasambi (successors) (so katharo a successors na aya mitotoro a maana niyan na so manga taw a mionot ko manga Sahābah (Tābiūn)- Ed) sa siipn ko masa o manga Sahābah na adn dn a di kaphagayonayon ko tindg ko sabaad a maana o Qur’ān. Sa margn oba adn a pkhatoon a ayat ko Qur’ān a ba piagayonayoni so mitotoro iyan a maana. Sa adn a pphakaiza o ino so pphamaawingn o Qur’ān a kazosopaka pnggolalan ko siran oto a da siran maopakat sankai a okit. Amay ka kna o ba giai, na antonaa i bontal a di kaphagayonayon a so pzankaan o Qur’ān?.
Giai na awid a akal a so kiazapasapak iyan, na di sii maphagosay. So pmbatia na tankda niyan a mataan a so Qur’ān na da niyan sankaa so di kakhaisaisa o manga pamikiran ko goliling o blangan o lankap a piagayonayonan ko manga onayan o Islām ago so mablang a kaisaisa o kaphagingd a Islām. Go da pn masanka so di kakhaisaisa ko tindg a miakapoon ko panagontaman ko kakowaa ko thito a maana o mattndo a bandingan, sa aya di kaphagayonayon a so sianka o Qur’ān na skaniyan so di kaphagayonayon a makapha-pasod ko kapmaratabat ago kasanka, a phakatonay ko kaantior ago kabinasa.
So dowa a bontal o di kaphagayon na makambibida sa paratobowan, ago phakabgay sa mbida a onga. So paganay a di kaphagayon na phakatonay sa kapakaozor, ago khaoyag iyan so niawa o katitimo’, na so datar oto a di kaphagayon na lalayon pkhatoon ko kaphagingd a so manga taw niyan na manga lalantas i kapamimikiran. A so kapakamomoayan iran na papata ko kaoyagoyag, na so kigagayib iran na makapnggonanao sa so kaphagingd na matataragombalay sa knao ba sii ko manga baraakal a manga mama ago manga babay, ogaid na matag manga taragombalay a mongapongay a magaan a kapragondong iyan sa khitaps. Na so di kaphagayonayon ko soson iyan a ika dowa , na aya khatonay niyan na so kabinasa ago so kaantior o langowan o pagtaw a katatagoan kiran. Sa mawatan so kakhabaloy niyan a papata ko kathagompia, sa so kakhapayag iran na manga papata ago toos ko malaa sakit.
So paganay a soson a di kaphagayonayon na sii maaadn ko manga ulamā a palaya siran dn magaayonayon, sa aya patoray ran na so kapagonoti ko Allāh [s.w.a] ago so sogo iyan. Go maiisaisa siran ko paratiaya iran sa so Qur’ān ago so Sunnah, na aya onayan a phoonan o toroan iran. Sa amay ka adn a kiasobagan kiran a tindg, ago osara o oman i isa kiran so kapasang o sabot iyan ko Qur’ān ago so Sunnah, na go siran makambidabida ago so salakaw kiran ko tindg, na di ikhokom o isa kiran sa ba skaniyan bo’ i bnar sa ba dadag so salakaw ron, sa oman i isa kiran na rk iyan so kpit iyan, sa so kokoman na makapmbayabaya o andai khowaan iyan sankoto a manga tindg iran, odi na so sagorompong (parinta a Islām) na maradika o anda i khowaan iyan sankoto a kpit a kiazosopakaan, sa di makokom so isa on sa ba madadadag i kpit.
So kakhasagomparak na khaaden amay ka so onayan o agama na aya dn kazosopakaan. Odi' na adn a isa a ulamā odi na mufīi odi na so olowan na adn a pakambowatn iran a tindg a kapzosopakaan sa phakatonay ko kakhasagomparak ko paratiaya, sa aya khitoro iyan na so manga taw a di maayon sankoto a tindg iran na miada’ ko goliling o Islām, sa giankai a tindg na phakakowa sa manga onota ago salinggogopa a izibay ran a ginawa iran ko kaiisaisa o Ummah, sabap ko kiathindga iran ko tindg iran a kipitan iran.
Sii ko masa a so Qur’ān na zankaan iyan ankoto a kasagomparak a di kaphagayonayon ago so giikapagoparik na aya antap iyan na so kapzankaa niyan ko miaaloy a soson a di kaphagayonayon a miaaloy sa onaan. So pman so isa a di kaphagoyonayon a so da niyan sankaa na lalayon pkhatoon so ibarat iyan sii dn ko kaoyagoyag pn o Rasūl [s.a.w]. Sa skaniyan a Rasūl [s.a.w] na kna o ba gia bo’ a kaptharimaa niyan on, ka ipphangoyat iyan pn so kapakanggalbka ko pamikiran, ka kagia so datar anan a giikapakazopasopak na makatotoro sa so kaphagingd a Islām na di kakokorangan sa manga mama a manga lalantas i pamikiran a khasmpang iran so langowan a pakaiza a pakapmbowatn o pangrar o masa. ago makatotoro sa so manga baraakal a pd ko phagingd na mala a rantapan iran ko btad o agama iran, ago so kipnggolalann on ko btad o kaoyagoyag. Go makatotoro oto sa so kalantas o pamikiran iran na sii gii pangongoyagan ko sold o goliling o agama iran, sa di siran phanarankoni sa manga tindg a makapoon ko liyo o goliling o agama sa ba aya iran mibolong ko manga awid a akal iran. Sa phakatankd oto sa mataan a so kaphagingd iran na phagokit ko kabolawanan a lalan o kakakadn sa zokodan (moderation). A giankoto a katatago iran sa zokodan (lmbak) na phakatonay ko kaisaisa iran sa kapagaayonayon iran ko manga onayan, sa sii dn sankoto a masa na khaparoli o manga ulamā kiran so tarotop a kamaradika ko kapangamad, sa phakaparoli siran sa manga bago a panarima ago bago a manga maana sii ko sold o goliling o onayan a panagayanan o sabot a Islām.
Kna’ o ba sii babantaka so kasawai ko langowan a pakaiza a so khapakay a makambowat ko pamikiran o taw a pphaganad ko Qur’ān. Madakl a manga pakaiza a mitotompok ko oman i Sūrah odi na manga ayat, sa miangaoosay sii ko pandangan iyan, odi na sii ko manga osayan iyan a mbidabida. Giankai a Pangonaan na aya babantakn iyan a onayan na so manga onayan a pakaiza a mitotompok ko kasabota ko Qur’ān ko katimbl iyan.
Giankai a pangonaan o kasabota ko Qur’ān (Taf-hīmul Qur’ān) na inisorat sa paganay sa basa a Urdu i Abul A’lā Al-Maudūdī, a pangonaan o Diorobasa niyan ko Qur’ān a bithowan iyan sa Taf-hīmul Qur’ān, na initogalin sa basa English i Dr. Zafar Ishāq Ansārī, na initogalin pman sa basa Mranaw i Ālim, Hassanor Bin Maka Alapa.
Kota Kinabalu, Sabah, Malaysia