 |
||
SO PANGOMAN A OSAYAN |
||
So Manga Batang o al Muqatta’āt
Pangoman a Osayan 1
Adn a sabaad a manga Sūrah ko Qur’ān a piangasosompatan so poonan iran sa manga batang a giimazatiman so kapmbalsa on igira biatia a gioto i sabap a kiabthoi ron sa al Muqatta’āt. Sa madakl a manga pangantok o manga pananafsir ko kaphagosaya ko maana a mitotoro iran. Ogaid na maoopakat siran sa so thitho a pakathito o maana niyan na so bo so Allāh i matao ron.
So kaaadn iyan ko Qur’ān na kna o ba makasosopak ko waraan ankai a kitāb a skaniyan na mapayag a pangitaban o Allāh ko manosiya. Sa datar oto a so pangitaban o waraan na sakaniyan na mapayag a kitāb, ogaid na sayana a pithorak ko manga taw so pphakasabot on minsan pn maliwanag ago mapayag. Sa patoray ko pizakatawan a kapangnala niyan sankai a kitāb o Allāh sa nggolalan ko gaga niyan a pamikiran sa mabaloy ankai a kitāb a aya niyan padoman ko kaphlalakaw niyan ko blangan o kaoyagoyag. Sa oman mozor so akal iyan ago so pandapat iyan na makaolad mambo a kapkhaknala niyan ko manga pagns ankai a kitāb. Sa so kalangowan o kitāb a Qur’ān na skaniyan na osayan a aayonan iyan so kalalagaday o masa sa di dn ptharotos so madadalm on a ongangn ago katao, sa di dn khalampasan o ongangn o manosiya so madadalm on, aya mataan na so akal pandapat o manosiya na matatago ko kababaan iyan a ron giimakapamakaig.
Amay ka so matolangd a dirogod na pakaantapn ko mababaloy a pagns ankai a manga batang na aya khibgay niyan na so kathankda niyan sa skaniyan a manga batang na bialoy anan o Allāh a Mu’jizah ankai a Qur’ān a sii niyan siran kinowa ko manga batang a katawan o manosiya ogaid na di ran khagaga o ba siran makambaas sa isa bo a Sūrah ko Qur’ān.
O ilaya tano na 29 a manga batang o Alifbā' o basa Arab (ko kabaloya tano ko Alif ago so Hamzah a dowa a batang), na 29 mambo a manga Sūrah a miaphoonan iran ankanan a sabaad a manga batang. Sa adn a pd sankai a manga sūrah (S.42) a dowa a matitimo a manga batang a minisompat on, sa di tano khabilang ankai a sūrah sa makadowa. Na o kowa a tano so sabagi ko alifbā' o manga batang sa lbatn on so sabaad a manga batang a pkhakasoy na aya khalamba on na 14 a batang sa giai i bilangan o manga batang a miangaaaloy ko Muqatta’āt.
So 14 a manga batang a so miangaaaloy ko pithibarang a kiatimoan kiran (lompokan iran) ko oman i sūrah na siran so:
| أ ص ك هـ ح ط ل ي ر ع م س ق ن |
Sii ko katao ko kapamals (tajwīd - phonetics) na maptharo iyan rki tano a so sowara tano a pphakambowat ko ngari na pkhisabap ko kapphakambowat o ndo’ a pphakapoon ko baga (Rarb) sa sold, na so sowara na pkhatndo sabap ko okit a so kapphakasagad o napas ko pithibarang a anggawta o katharo, sa datar o kazagad iyan ko bakrng ago so kapkhaalin o tampata o dila sii ko lmbak odi na kilid antaa ka onaan odi na oriyan o plak odi na sii ko ngipn odi na so rarad o galbk o modol. Na oman i isa sangkai a pithibarang a sowara odi na saginsing na palaya dn pkhaaloy sankanan a manga batang a miaaloy.
Alowin tano so kiapangatitimo ankoto a manga batang.
Adn a tlo a manga batang a miaaloy siran a minisompat siran ko manga sūrah sa miakambabakaisa, a siran so:
| Sūrah. 38 | Sād | ص |
| Sūrah. 50 | Qāf | ق |
| Sūrah. 68 | al Qalam | ن |
So pman so salompok a dowa i batang a miatimo na miaaloy sii ko sapolo a manga sūrah ko Qur’ān, sa so tlo ron a sūrah na miangaaaloy ron ankoto a ndodowa a batang ogaid na so dowa a batang a Hā ago Mīm na miaaloy sii ko pito a miakathondotondong a manga sūrah:
| Sūrah. 20 | (Tā Hā) | طــه |
| Sūrah. 27 | (an Naml) | طـس |
| Sūrah. 36 | (Yā Sīn) | يــس |
| Sūrah. 40 | (Gāfir) | حــم |
| Sūrah. 41 | (Fussilat) | |
| Sūrah. 42 | (as Shūrā) | |
| Sūrah. 43 | (az Zukhruf) | |
| Sūrah. 44 | ( ad Dukhān) | |
| Sūrah. 45 | (al Jāthiyah) | |
| Sūrah. 46 | (al Ahqāf) |
So Sūrah 42 na dowa a matitimo a manga batang a miaphoonan iyan, a isa ko salompok a dowa i batang ago isa ko salompok a tlo i batang a matitimo. Sii nka khailay ko salompok a lima i batang a miaphoonan iyan.
Adn pman a tlo a miangatitimo a manga batang a mattlo siran lompok a miaaloy siran ko 13 a manga sūrah:
| Sūrah. 2 | (al Baqarah) | الــم |
| Sūrah. 3 | (Ali Imrān) | |
| Sūrah. 29 | (al Ankabūt) | |
| Sūrah. 30 | (ar Rūm) | |
| Sūrah. 31 | (Luqmān) | |
| Sūrah. 32 | (as Sajdah) |
| Sūrah. 10 | (Yūnus) | الــر |
| Sūrah. 11 | (Hūd) | |
| Sūrah. 12 | (Yūsuf) | |
| Sūrah. 14 | (Ibrāhīm) | |
| Sūrah. 15 | (al Hijr) | |
| Sūrah. 26 | (as Shua’arā) | طـسـم |
| Sūrah. 28 | (al Qasas) |
Adn pman a miatimo a pat a manga batang a miaaloy sa miakadowa a siran so:
| Sūrah. 7 | (al A’rāf) | ألمـص |
| Sūrah. 13 | (ar Ra’d) | المــر |
Adn pman a lima a manga batang a miatimo a miakanggagaisa siran maaloy sa siran so:
| Sūrah. 19 | (Maryam) | كهـيعـص |
| Sūrah. 42 | (Ash-Shurā) | حـم عسـق |
Sii ko S. 42, na so Hā. Mīm, حـم ago so Āyn, Sīn, Qāf, عسـق na miatago siran sa makambibisa a ayat, sabap roo na khabilang siran sa dowa a matitimo a manga batang. Sa so paganay a kiatimo na sii siran minitapi ko lompokan a batang a ndodowa.
O ilaya tano so kiapangatitimo ankai a manga batang ko kiapakathondotondog o manga Sūrah a piangatatagoan kiran, na khailay tano a so Hā, Mīm, na miaaloy ko pito a manga sūrah a ipoon ko S. 40, na taman ko S.46. Na so lompokan o Alif, Lām, Rā, الـر na miaaloy ko nm a manga sūrah S.10. na taman ko S. 15, ogaid na so isa kiran a so S. 13 na kiaomanan sa satiman a batang a Alif. Lām, Mīm, Rā,المـر sa mitotompok ko lompokan o Alif, Lām, Mīm, .الـم so Lompokan a Alif, Lām, Mīm, na nm a manga sūrah a kiasompatan on so S. 2. Ago so S.3, a siran i mababaloy a poonan o Qur’ān, ago phaninggaposan ko pat a manga sūrah a so S. 29 taman ko S.32. Pitharo tano a so S. 2 ago so S. 3 na siran i poonan o Qur’ān sabap sa so S. 1. Na skaniyan i matatarima a lankap a pangonaan o Qur’ān, ago so paganay a Juz ko Qur’ān a so Alif. Lām, Mīm, الـم a paganay a ayat o S. 2.
So sabaad na piangantap iran sa giankai a manga Sūrah a piangatatagoan ko Muqatta’āt na so kon so bandingan iyan na makapzasalowa ago makakhakaraniya a di so manga sūrah a daa ba on miamangisompat a manga batang. Aya tindg o sabaad a manga ulamā na so manga batang o Muqatta’āt na pd anan ko Mutashābah a sopaka o manga ayat a Muhkam (mapayag so maana niyan) sa so kon so manga muqatta’at na di marayag so maana niyan a pd ko mutashābah, a so bo so Allāh i pagndodan o thito a maana niyan. Ogaid na maoompong siran sa skaniyan a manga batang na Mu’jizah o Qur’ān ago pangrar ko manga taw a pzopakn iran so Qur’ān sa kna kon o ba katharo o Allāh, sa ino siran di pagmbaal sa Qur’ān a so batang o Qur’ān ago so basa niyan na pzabotn iran ago katawan iran, opama o toman siran ko tontoto iran.
So Bandingan a Makapantag ko Tawrāh (ayt 005:44)
Pangoman a Osayan 2
Lalayon pkhaaloy so ingaran a Tawrāh sii ko Qur’ān, sa patot a maosay so thito a maana niyan ago so kamataani ron. Di marinayag a gii tano ron katharoa sa skaniyan so pangitaban o manga Yahūdī. Ino ba skaniyan so kapapantagan a paparatiayaan o manga Yahūdī a skaniyan kon so Tawrāh antaa ka ba salakaw a mapipikir tano sa datar o kapipikira on o Qur’ān?.
So kapmaanai ko Tawrāh sa skaniyan so pangitaban a andang “The Old Testament” na mapayag a kariribat iyan. So katharo a Old Testament na katharo anan a phoon ko basa a Christian, a piakanggolalan ko matitimo a manga panoratan o manga Yahūdī a andang. So manga Protestants ago so Roman Catholics na di siran magaayonayon sii ko kadakl o manga panoratan a khapakay a mitapi ko pangitaban (Canon) o Old Testament. Sa phagosarn iran ankoto a basa sa ibabala iran ko pmbthowan iran sa Bago a Pangitaban “New Testament” a so maphamagosay tano so bandingan iyan ko Pangoman a Osayan 3.
Di pn khatarima o ba pmaanaan ko Tawrāh so katharo a “Pentateuch” a basa oto a Greek a aya maana niyan na lima a manga kitāb “ Five Books”. A gioto so paganay a lima a manga kitāb o Old Testament a siran so, Genesis, Exodus, Leviticus, Numbers, ago so Deuteronomy. A aya madadalm roo na manga thotolan ago manga iringa ko thotolan ko doniya, ipoon ko kiapangadn na taman ko kiapakaoma o manga Yahūdī ko ingd a inibgay a pasad “Promised Land”. Madadalm roo so sabaad a manga pipia a iringa ago adn mambo a midadakat on a pd sa kadarowakaan ko giika-khakaromai o thotonganaya a manga Yahūdī (incest). ago so manga kalalalongan iran, so gii ran kapagakal, kathitidawa, ago so kandonsiyan. So kalaan ko pangitaban o Mūsā “Musaic Law” na sii makambobolawas sankai a manga thotol. Sa giankoto a manga kitāb na lalayon so kipmba-ngnsaan on ko Mūsā, ogaid na matatankd a siran oto a manga kitāb na da soratn o Mūsā ago da pn misorat ko masa a miagintaw ron so Mūsā odi na sii ko marani a masa ko oriyan iyan. Sa so bontal iran ago so taong iran a kapapantagan na pianimo ko isa a masa a mararani ko oriyan o kiapakandod o manga Yahūdī ko kiabiaga kiran o manga taw sa Bābil “Babylonian Captivity”. So kitāb a piakalankap o Cyrus a pipharo niyan so kapakandod o manga Yahūdī sa lopa a Canaan na sii ko Ragon a 536 B.C. Sa imanto na adn a manga kitāb a inioman ko Old Testament a datar o Haggai, Zachariah, ago so Malachi, a miatarima a aya kinisoratn on na sii ko oriyan o kiapakandod ko kiabiag, na so kitāb a Malachi na sii ko ragon a 420-397 B.C. Na so mianimo ko kitāb a Pentateuch na aya inosar iran a manga kasankapan na so manga okit a andang, a so sabagi on na miabals a kasankapan a phoon sa Misir ago Chaldaean a manga basa a manga iringa sii sa sold ago so sarza a manga panoratan.
Makapantag ko Injīl (ayt. 005:46)
Pangoman a Osayan 3
Datar o Tawrāh a kna o ba skaniyan so pmbthowan sa Old Testament, odi na so Pentateuch, a so tatarimaan imanto o manga Yahūdī ago so manga Nasrānī. Na datar oto a so Injīl a miaaloy ko Qur’ān na matatankd a kna o ba skaniyan so pmbthowan imanto sa New Testament, ago kna o ba skaniyan so pat a gospels a so tatarimaan imanto o manga simbaan a Christian. Ogaid na skaniyan so pakaasal a gospel a so initoron ko Îsā (Jesus) a datar o Tawrāh a initoron ko Mūsā ago so Qur’ān a initoron ko Mohammad [s.a.w].
So New Testament a so matatarima imanto na mararankom iyan so:
- pat a manga gospels a mbidabida i pananago (Matthew, Mark, Luke, ago John); ago so salakaw a matitimo a mbarambarang a manga pangitaban, a datar o
- the Acts of the Apostles (a mararani inisorat i Luke a aya antap iyan na so kiphropaan iyan ko kiaozor o simbaan o manga Christian sii ki St. Peter ago si St. Paul sa mararani ipoon ko kiasolaa ko Jesus na taman ko mararani 61 A.D.):
- twenty one Letters of the Epistles (a so kalaan on na manga sorat oto o St. Paul sa inipakawit iyan ko pithibarang a manga simbaan ago sii ko sabaad a manga taw, na so sabagi on na inipanorat o manga pd a Disciples, a aya waraan iyan na lankap i bandingan) ago so
- the Book of Revelation odi na Apocalypse (a ibabangnsa ko St. John, a makararankom sa manga pagns a pamikiran ago manga prophecies, a margn a kapzabota ko manga maana niyan.
Langowan ankai a matitimo a inisorat a katao a dimaaator na kalalayaman so waraan iyan. Da a piakammsa on, sabap sa kagia so miaoona a manga Christian na aya paratiaya iran na magaan dn a kaphakaoma o bankit . Sa so pat a manga kitāb a gospels na matag sagintas ko madakl, ago adn a manga salakaw ron a matatatap dn sankai a masa. Sa oman i panonorat na somiorat sa manga katharo a miakowa niyan ko Goro niyan a miatimo iyan mambo a adn a kiakowaan iyan on.
So kadaklan ko manga Epistles na makararankom sa manga osayan o gonanao o agama, ogaid na so kiaosaya on na mbidabida ko oman i simbaan (churches) . Sa tanto a madakl ankoto a manga Epistles, ago kna o ba siran langon miatarima a pangitaban (canonical) a khatarima. So pman so Apocalypse na kna o ba skaniyan bo i makamomoayan. Sa adn pn a manga salakaw ron. A skaniyan na manga pangantok ko manga nganin a so magaan dn na mapnggolawla, a kna o ba mawatan so kananayawa on sabap sa so masa niyan na miakarani dn.
So Thotolan ko Kiatokasi ko Bai a Â’ishah a karoma o Rasūlullāh
Pangoman a Osayan 4
Pitharo o Imām Ahmad a: Pianothol rkami o Abdurrazzāq a pianothol rkami o Mu’ammar a miakapoon ko az Zuhrī a pitharo iyan a: Pianothol rakn o Sa’īd Bin al Musayyib ago si Urwah Bin az Zubayr ago si al Qamah Bin Waqqās ago si Ubaydullāh Bin Abdillāh Bin Utbah Bin Mas’ūd so makapantag ko thotol o Bai a A’ishah a karoma o Rasūlullāh [s.a.w] gowani a tmpowan o manga taw a manga bokhag, sa piakaangias o Allāh skaniyan sa inaloy ran a mataan a so A’ishah a miasoat so Allāh rkaniyan a karoma o Rasūlullāh [s.a.w] na pitharo iyan (so Aishah) a: Miaadn so Rasūlullāh [s.a.w] a igira kiabayaan iyan so kaplayalayag na gii niyan pakapripaan so manga karoma niyan, na sa makakowa ko ripa na aya niyan pakaonotn, na pitharo iyan a: Piakapripa kami niyan sii ko kapliyo niyan ko isa a kathidawa na sakn i miakakowa ko ripa, na miakaonot ako ko Rasūlullāh [s.a.w] sii oto ko oriyan o kinitoronn ko kaprnding rantam (hijāb) o manga babay sa aawidan ako ko sold o bilik a mayto (hawdaj) a ipmbatog ko likod a onta, sa lomialakaw kami na gowani a mapasad o Rasūlullāh [s.a.w] so kiapakithidawa ko ridoay na inisogo iyan so kambaling sa Madinah. Na gowani a makarani kami sa Madinah na domikha kami na lominiyo ako ko bilik a kakadnan akn sa lipas akn so manga sondaro, na gowani a matonay akn so hajat (so kaodo ago so katiti) na komiasoy ako ko darpa akn na inapr akn a rarb akn na miada on so salay akn (miarantas so rantay niyan) na komiasoy ako ko darpa a tionayan akn sa hajat na miasndod ako niyan ko gii ko ron kaploba a sa gomianat so manga sondaro ko kapmbaling sa Madīnah sa miakaoma so sagorompong a phagawid ko bilik akn na inawidan iran sa inibatog iran ko likod o onta a so phagdaan akn sa tatankdn iran a ndodon ako ko sold iyan, ka kagia makhap ako i lawas sankoto a masa ka da a ko pn kaoliti sa da iran dn mimbina so kakhap o bilik akn ko kiaawidi ran on.
Sii sankoto a masa na maito ako pn i idad a kangodaan, sa lomialakaw siran sakn pman na miatoon akn so salay akn ko oriyan o kiaipos o manga sondaro, sa komiasoy ako ko darpa a kakadnan o manga sondaro na da a miaoma ko ron a taw, na biantak akn so darpa akn a so kakadnan akn sa miapamikir akn a phlobaan ako iran sa khasoyan ako iran sankoto a darpa. Gowani a moontod ako na riaot ako a toratod na tiorog ako na miaadn si Safwān Bin al Mu’attal as Salamī, oriyan iyan na si ad Dakwānī a miakaoma siran ko oriyan o kiaipos o manga sondaro, sa gii siran manglm sa riaot siran a kapipita ko darpa a katatagoan rakn na miailay niyan a sakataw a manosiya a totorogn na siongowan ako niyan na miakilala ko niyan, ka kagia miailay ako niyan ago katawan ako niyan ko da pn kitoronn ko kaprantam, na miakanaw ako kagia man’g akn so kiapangndod iyan (maana so kiatharoa niyan ko Innā Lillāhi wa innā Ilayhi Rāji’ūn - Mataan a skami na rk o Allāh ago ron kami ron pagndod, giioto tharoon igira adn a miawafat ago igiramiammsa so taw) na inisapng akn sa paras akn so nditarn akn, sa ibt ko Allāh ka da ako niyan dn mbitiarain ago da a mian’g akn on a katharo a rowar ko kiapangndod iyan (so kiatharo a niyan ko Innā Lillāhi….). Gowani a pakalko niyan so koda iyan sa piakakhoda ako niyan on sa lomialakaw a pthondaan iyan so koda iyan a khokodaan akn sa taman sa riaot ami so manga sondaro ko oriyan o kiadkha iran.
Sa aya miakalankap ko kabokhagan a thotol na so Abdullāh Bin Ubayyi Bin Salūl, sa miakaoma kami sa Madinah na miasakit ako sa miakasaolan gowani a makaoma kami, na so manga taw na masasagala siran ko thotol o manga bokhag (ko kiatokasi ran ko A’ishah sa marata) sa di ko dn oto maggdam, sa da a ba akn maphangantok a rowar sa kiasalini rakn ko kananaw o Rasūlullāh [s.a.w] ipoon dn ko kiasakit akn, sa phzold so Rasūlullāh [s.a.w] sa pzalam na iphagiza iyan i masosowa ami, sa gioto i mapphangantok akn sa di ko dn katawan so marata a mababasisa sa liyo sa taman sa miakaliyo ako ko oriyan o gii akn kapraranag, sa pd akn a lominiyo so Ummu Mistah (ina i Mistah), sa somiong kami ko darpa a phagodowan, sii oto ko masa a da siran pn rnding sa diamban ko obay o manga walay sa aya btad ami na lagid o btad o manga Arab a ipkhagowad ami so kakowa sa diamban ko obay a walay sa sii kami pthonay sa hajat ko mawatan a darpa.
Sa lomialakaw ako ago so Ummu Mistah a skaniyan na wata a babay o Abu Rahm Bin Abdil Muttalib Bin Abdi Manāf a so ina iyan na so wata o Sakhr Bin Amir a babo o Abu Bakr as Siddīq, ago aya wata iyan na so Mistah Bin Uthātah Bin Ubad Bin Abdil Muttalib, sa komiasoy kami ko katampar o walay ami ko kiatonaya mi ko hajat ami na minirpang si Ina i Mistah sabap ko nditarn iyan a matas na pitharo iyan a: Mialaklak si Mistah! Na pitharo akn on a: Tanto a marata so katharo oka? Pphamanintaan ka so mama a pd ko miakithidawa sa Badr!, na pitharo iyan a: Ba nka da man’g so katharo iyan? Na pitharo akn a: Antonaa i katharo iyan? Na pianothol iyan rakn so katharo o manga taw a manga bokhag, na miamagoman so sakit akn, na gowani a makabaling ako sa walay na somiold rakn so Rasūlullāh [s.a.w] na somialam ago iniiza iyan i masosowa ami na pitharo akn on a: Ba di khaparo a makasong ako ko manga loks akn? Aya miapikir akn roo na pagamadn akn so thotol na miniog so Rasūlullāh [s.a.w] na somiong ako ko manga loks akn na pitharo akn ko ina akn a: Hay ina, ino anan giipamanothola o manga taw? Na pitharo iyan a: Hay wata ko, pakakhap inka a ginawa nka ka ibt ko Allāh ka da dn a babay a pkhababayaan o karoma niyan a adn a manga dowaya iyan inonta a pakadakln iran so antaan iran on, na miatharo akn a miasotisoti so Allāh, sabnar a piamanothol o manga taw, sa miakagoraok ako dn. Na kagia mapita na piakisongowan o Rasūlullāh [s.a.w] so Alī Bin Abī Tālib ago so Usāmah Bin Zayd gowani a da dn a miakaoma a wahī sa miangni kiran sa mosawir ko kamblaga niyan ko karoma niyan, na so Usāmah Bin Zayd na inimosawir iyan ko Rasūlullāh [s.a.w] so katawan iyan a pd sa kapakaaangias o A’ishah ko langowan a marata a initmpo ron, sa pitharo o Usāmah a: Hay Rasūlullāh [s.a.w] karoma nka so A’ishah sa da a katawan ami a rowar ko mapia.
So pman so Alī Bin Abī Tālib na pitharo iyan a: Hay Rasūlullāh [s.a.w] da ka pakasimpiti o Allāh sa so manga babay a salakaw ko A’ishah na madakl, amay ka izaan ka so babay a sanasanaan na bnarn iyan rka so thotol, na tialowan o Rasūlullāh [s.a.w] so Barīrah sa pitharo iyan a: Hay Barīrah ba adn a miailay nka a pd sa nganin a khaparampang ka niyan (kithuhma aka) ko A’ishah?, na pitharo iyan a: Ibt ko somiogo rka ko bnar ka da a miailay akn on a btad a kituhma akn on a rowar sa skaniyan na bagowaraga a maito i idad a pthorogn ko tapong o loks iyan na maoma a manok na manoka ko tapong a aawidan iyan.
Na tominindg so Rasūlullāh [s.a.w] sankoto a gawii niyan na miangni sa sndod phoon ko Abdullāh Bin Ubayyi Bin Salūl (maana phamokas sa kataksilan ko kiatokasi o Abdullāh ko karoma niyan a A’ishah) sa pitharo o Rasūlullāh [s.a.w] a zisii skaniyan ko mimbar o masjid iyan a: Hay manga Muslim antai phokas rakn sa sndod ko mama a piakasndad iyan so ringasa sii rakn ago sii ko pamiliya ko, ibt ko Allāh ka da a katawan akn ko pamiliya ko a rowar sa mapia, a sabnar a inaloy ran so mama (so sinditan iran) a da a katawan akn on a rowar ko mapia a di dn zold ko walay akn o di ako niyan pd. Na tominindg so Sa’d Bin Mu’ādh al Ansārī sa pitharo iyan a: Bgan ko ska sa sndod sii rkaniyan hay Rasūlullāh [s.a.w] amay ka skaniyan (so mama a tomiokas ko A’ishah) na pd ko mbawataan o Aws na potolan ami sa olo na amay ka pd ko manga pagari ami a so mbawataan o Khazraj na sogoa kami nka ka inggolalan ami so sogoan ka.
Na tominindg so Sa’d Bin Ubādah a dato o manga Khazraj a skaniyan na mama a mapia ogaid na riaot a maratabat na pitharo iyan ko Sa’d Bin Mu’ādh a: Miamokhag ka! Ibt ko Allāh ka di nka mabono ago di nka magaga so kabonoa on, opama o sii pd ko pagtaw nka na di nka kabaya o ba mabono, na tominindg so Usayd Bin Hudhayr a skaniyan na thngd o Sa’d Bin Mu’ādh sa pitharo iyan ko Sa’d Bin Ubādah a: Miamokhag ka! Ibt ko Allāh ka bonoon ami skaniyan ka mataan a ska na munafiq a pagam-pilan ka so munāfiq, na miagisaraw so dowa kaloks na maito bo na makathidawa siran sa so Rasūlullāh [s.a.w] na zisii ko mimbar sa pphangakolan iyan siran sa taman sa tomiarg siran, sa miakatarg so Rasūlullāh [s.a.w]. Pitharo o A’ishah a: Miakatorog ako sankoto a gawii a da dn a torog akn na so mbalaa loks akn na aya dn a mapipikir iran na ikhasokar akn so kapng-goraok akn. Gowani a moontod siran ko obay akn a pnggoraok ako na miakasold a sakataw a babay a pd ko manga Ansār sa miobay rakn a pnggoraok na sii sankoto a kaoontod ami na miakasold so Rasūlullāh [s.a.w] na somialam ago miontod – a da dn ontod ko walay akn ipoon dn ko kiaadn a nkoto a btad – sa miatatap a da dn a miakaoma a wahī ko sold o miakasaolan ko makapantag rakn na gowani a makaontod na somiabot so Rasūlullāh [s.a.w] oriyan iyan na pitharo iyan a: Hay A’ishah sabnar a minisampay rakn so manaya manaya dn na amay ka ska na angias na pakaangiasn ka o Allāh, na amay ka ba ka miakanggolawla sa dosa na thawbat ka ko Allāh ago pangndod ka on ka mataan a so oripn na igira tiarima iyan so dosa ago thawbat na pakatawbatn o Allāh. Pitharo o A’ishah a: Gowani a mapos o Rasūlullāh [s.a.w] so katharo iyan na sominp so lo’ akn sa da dn a ba akn on khagdam a sathak bo. Na pitharo akn ko ama akn a smbag anka rakn so Rasūlullāh [s.a.w] na pitharo iyan a: Ibt ko Allāh ka di ko katawan i izmbag akn ko Rasūlullāh [s.a.w] na pitharo akn ko ina akn a: Smbag anka rakn so Rasūlullāh [s.a.w] na pitharo iyan a ibt ko Allāh ka di ko katawan i izmbag akn ko Rasūlullāh [s.a.w]. Na so da iran kasmbag na pitharo akn (a sakn na maito pn a bagowaraga a maito a miabatiya akn ko Qur’ān) a: Ibt ko Allāh ka kiatokawan akn a sabnar a mian’g iyo ankanan a thotol sa taman sa miakasold ko manga ginawa niyo ago binar iyo, na o tharoa ko rkano a mataan a sakn na angias - a ibt ko Allāh ka katawan iyan a sakn na angias - na di ako niyo mbnarn, na o tarimaa ko so btad a so Allāh na katawan iyan a mataan a sakn na angias on na mbnarn ako niyo sa pzapa ako ko Allāh ka da a khatoon akn sa ginawa ko ago sii rkano a ibarat a rowar ko datar o pitharo o ama o Yūsuf a kazabar a mapia (pzabar ako ko Allāh) ka so Allāh i phangniyan sa tabang ko nganin a iphropa niyo.
Oriyan iyan na tomiankiri ako na miniga ako ko igaan akn a paparatiayaan akn a angias ako sankoto a tmpo iran ago mataan a so Allāh na phayagn iyan so kapakaaangias akn, ogaid na di akn pipikirn o ba so Allāh na ba adn a phakatoronn iyan ko makapantag rakn a wahī a pmbatiaan, ka so btad akn na da a bali niyan sii ko ginawa ko a di sa ba adn a pakatoronn o Allāh a makapantag rakn a pmbatiaan a ayat ko Qur’ān. Ogaid na aya mapipikir akn na thataginp so Rasūlullāh [s.a.w] sa taginpn a maphakaangias ako niyan. Na ibt ko Allāh ka da pn ganat so Rasūlullāh [s.a.w] ko darpa iyan ago da pn a miakaliyo ko walay a isa bo na piakatoron o Allāh sii ko Nabi niyan so Wahī a gowani a maipos so Wahī na miakasinga so Rasūlullāh [s.a.w] sa aya dn a pagampaganay a matharo iyan na: Pakapia anka a ginawa nka hay A’ishah ka mataan a so Allāh na piakaangias ka niyan. Na pitharo rakn o ina akn a: Tindg ka ko Rasūlullāh [s.a.w] na pitharo akn a: Ibt ko Allāh ka di ako ron thindg ago da a mbantogn akn a rowar ko Allāh a Maporo ago Mala a Skaniyan i miakatoron ko kiapakaangias akn, sa piakatoron o Allāh so katharo iyan a: Mataan a so siran oto a minitalingoma iran so kabokhag na sagorompong a pd rkano, so sapolo a manga ayat langon, na gowani a pakatoronn oto o Allāh ko kiapakaangias akn na pitharo o Abū Bakr a di niyan dn phagprn so Mistah Bin Uthātah sabap ko kathonganaya iran ago so kapkhamrmri ron a: Ibt ko Allāh ka di ko dn pagprn ko oriyan o kiapanaro iyan ko kiatokasi ko A’ishah, na piakatoron o Allāh so katharo iyan a: Go di pzapa so adn a kalbihan iyan a pd rkano ago adn a kaloloagi ron sa di niyan kambgi ko madazg, sa taman ko katharo o Allāh a: Ba niyo di khabayai a karilai rkano o Allāh a so Allāh na Pairirila a Makalimoon, na pitharo o Abū Bakr a: Nkaino di! Wallāhi, ka pkhaba-bayaan ko so karilai rakn o Allāh, na piakandod iyan ko Mistah so pagpr a ipmbgay niyan on sa pitharo iyan a: Di ko ron dn papasn ankoto a pagpr iyan sa dayon sa dayon.
Pitharo o Ibn Shihāb a: Gianan i pianinggaposanan o btad ankoto a salompok a tomiokas ko A’ishah a piakambowat o al Bukhārī ago si Muslim sii ko kitab iran a Sahīh, a miakapoon a thotol ko az Zuhrī sa so Allāh i lbi a Makaggpa.
So Bandingan ko Manga Barahala o Manga Arab ko Masa a Jāhiliyyah
Pangoman a Osayan 5
So manga Arab a pzimba sa barahala na aya kapipikira iran ko barahala a Manāh, al Lāt, ago so al Uzzā, na manga wata siran a babay o Allāh [s.w.a]. Sa so manga Arab na pakalalawann iran ankai a tlo a manga barahala a manga babay sii ko lima a manga barahala a inibgay kiran o Amr Bin Luhay a manga barahala oto ko masa o Nūh. Sa so Quraysh a ron makababangnsa so Mohammad [s.a.w] na aya adat iran na phliotn iran a Ka’bah sa gii ran tharoon so:
“ Sii sa ngaran o al Lāt, sii sa ingaran o al Uzzā, ago so Manāh a ika tlo a mbidabida, a siran i manga poporo a piagtawtaw, a so sapaat iran na disomala a aarapn”.
Sa giankanan a tlo a manga barahala na aya kapipikira kiran o manga Arab na siran i phakasapaat kiran ko Allāh [s.w.a] a mababaloy siran a okit a phagampitn iran ka an siran makarani ko Allāh. “Da a kapzimbaa mi kiran a rowar sa an kami ran mipakarani ko Allah sa kadazg”(39:3). Sa aya kapipikira kiran na manga kalibonto a manga poporo.
So Manāh
So Manāh na skaniyan i miaonaona ko tlo a manga barahala. Sa so manga Arab na kialayaman iran a kipzompatn iran ko ngaran iyan igira mitho siran sa ingaran sa miaadn kiran so ngaran a Abd Manāh (oripn o Manāh) odi na Zayd Manāh (bolayoka o Manāh). So Manāh na aya kapipikira iran on na babay a Tuhan o okoran, a so katndoa on na sii ko okoran o manosiya ko kaphatay niyan. Na sii ko masa o Mohammad [s.a.w] na so btad iyan na mababa a di so btad o dowa a salakaw ron. Na sii ko miangaoona a masa na so btad iyan na mala sii sa lopa a Hijāz sa tpik a ragat a mariga (Red Sea) na sii ko kialagaday o masa na kiasalongan skaniyan o barahala a al Uzzā. So barahala a Manāh na aya ropaan iyan na di maaator a maitm a ator, a pakatitindgn sa tpik a ragat sa pagltan a Makkah ago Madīnah sii ko kilid o palaw a al Mudallal sii sa Qudayd. So langowan a Arab na sinimba iran so Manāh. Na amay ka so binatang na khorbann ko Manāh na sombaliin ska niyan sa lig na isalapot so rogo iyan sii sankoto a ator a barahala.
Aya makalalawan a bangnsa ko manga Arab a pzimba ko Manāh na so mbawataan o Aws ago so Khazraj, sa giankai a dowa kaloks a Arab ago so manga pd a pithikaloksan na sii siran giizalingganata ko barahala a Manāh ago ipthawag iran so ingaran iyan ko masa a kapnayk iran, ago roo siran giiphotol sa bok.
So Quraysh na sinimba iran so Manāh sa taman ko ika walo ragon ko oriyan o Hajj, ko masa a so Mohammad [s.a.w] ago so manga Sahābah niyan na miakatogalin siran phoon sa Makkah sii sa Madinah. Na sii ko kiapakataban o Islam na inisogo o Mohammad [s.a.w] ko Alī Bin Abī Tālib so kagbaa niyan sankoto a barahala. Na oriyan iyan na kinowa o Alī so langowan a nganin a matatago on a pd sa manga korban, na inikasoy niyan ko Mohammad [s.a.w] sa pd sankoto a manga nganin a miakowa niyan so dowa a pdang a so Dato sa Gassān a so al Hārith Ibn Abi Shamir al Gassānī na inibgay niyan oto a pammgayan ko Manāh. So isa ko pdang na aya ilano iyan na so Mikhdam, na so isa on na so Rasūb.
Ayon ko salakaw a thotol, na so Alī na sii niyan miatoon ankoto a dowa a pdang ko smba o barahala a al Fals. Gioto so barahala a pzimbaan o mbawataan o Tayyi’ a skaniyan na mariga a tokiap a ator ko maitm a palaw a aya ipmbtho ron na palaw a Ajā’ a makasasayan sa piagtawtaw ankoto a barahala. Giankoto a barahala na bininasa o Alī Bin Abī Tālib sa sogoan o Rasūlullāh [s.a.w].
al Lāt
So ingaran a al Lāt na ngaran a bababayin a tuhan, sa skaniyan na tuhan a babay. So kapzimbaa sankai a barahala na miatatap sa sobra sa sanggibo ragon ko da pn so Islam. Sa so al Lāt na andang dn a katotokawan ko sabaad a manga darpa a datar a Palmyra a gioto so balintad a kabasakan sii ko landap a lopa a Syria. Go so manga Arab a Nabatiyyah na katawan iran pn so al Lāt. Giankai a bangnsa na piakazaog iran so agama o manga Arab ago so barahala o manga pd a bangnsa ago so bandaran iran sa al Batrā’ (Patria), na makikilala a makazasaog on so taong o manga Greek ago Roman ago Arab.
So al Lāt na skaniyan na pat i rogo a ator a sii makambbtad sa at Tā’if, a aya komikibir on na so mbawataan o Attab Bin Mālik a pd siran ko pithika- loksan ko Thaqīf. Sa pimbalayan iran ankoto a barahala sa taragombalay a datar o walay ko atag iyan, sa skaniyan oto a barahala na kokokosan sa bonkos a datar a Ka’bah a dinis. Sa sinimba skaniyan o Quraysh ago so kalankapan a Arab, sa so ingaran a Zayd al Lāt (bolayoka o al Lāt) ago Taym al Lāt (oripn o al Lāt) na sii makagaganat sankanan a barahala. Giankoto a barahala na sii pakabbkna ko darpa a so imanto na kamba- balayan sa Munārah o miagbaa Masjid sa at Tā’if. Sa miatatap so kapzimbaa sankoto a barahala sa taman ko masa a kiapagislam o manga taw sa at Tā’if, sa so barahala na tiotong.
al Uzzā
So barahala a al Uzzā na skaniyan i kangodaan ko tlo a manga barahala. So katharo a al Uzzā na bababayin a katharo o al A’azz, a pd oto ko siaopolo ago siaw a manga ingaran o Allāh a miaaloy ko Qur’ān, a aya mitotoro iyan a maana na makalalawan so kabagr iyan. Sa aya komikibir sankoto a barahala na so mbawataan o Shaybān Ibn Jābir, na aya kaposan a somisiap on na so Dubayyah.
So barahala a al Uzzā na sii makambbkn sa balintad a pagotaraan a Nakhlah, ko darpa a pmbthowan sa Hurād, a marani sa Makkah.
So barahala a al Uzzā na kayo a Samura a so poro iyan na mbabalayan sa walay, na sii ko kilid ankoto a kayo na adn a ator on a sosotin, a skaniyan i giikhorbanan a palaya siran sosotin ago giankoto a kayo.
So manga Arab na ipmbtho iran ko manga wata iran so Abd al Uzzā (oripn o Uzzā). So al Uzzā na skaniyan i makallbi ko manga barahala o Quraysh. Go so Quraysh na sominggay siran sa darpa a mattndo a balintad ko darpa a Hurād a idadatar iran so kasslaa on sa lopa a Haram sa Makkah. Sa so barahala na pphamgan sa manga pammgayan ago pthomanan sa manga samaya ago manga korban ago manga wata. Go kikilalaan a so al Uzzā na skaniyan dn so bitoon a Zuhrah (Venus) a skaniyan so tuhan o kabaya (God of Love) ko manga Roman. Sa miatatap so kapzimbaa ko al Uzzā sa taman ko kinisaparn o Mohammad [s.a.w] ko kasimba sa barahala.
Sii ko oriyan o kiatabana sa Makkah o manga Muslim ko ragon a 630 A.D. na inisogo o Mohammad [s.a.w] ko olowan o sondaro niyan a so Khālid Bin al Walīd so kagbaa niyan sankoto a barahala a al Uzzā.
Ayon ko andang a thotol na so al Uzzā na skaniyan na shaytan a mababaling sankoto a kayo a Samura sa balintad a Nakhlah.
Gowani a pataan o Khālid so sapoon sankoto a kayo na inizaan o Rasūlullāh [s.a.w] o adn a miailay niyan a nganin? Na pitharo iyan a: Da’, na inisogo iyan on so kapataa niyan ko ika dowa a kayo na kagia mapata iyan na inizaan iyan o adn a miailay niyan a nganin na pitharo iyan : Da, na inisogo iyan on so kapataa niyan ko ika tlo a kayo, na so kaphataa niyan on na miailay niyan a korngango a loks a babay a somasarirang a bok iyan a lomalayog a pnggarngtn iyan a ngipn iyan a so lima niyan na mapapalot sa lig iyan, a sii ko onaan iyan na tomitindg on so Dubayyah a skaniyan so somisiap sankoto a shaytan a barahala, na so kiailaya niyan ko Khālid na miananawag sa:
“Hay Uzzā linding anka a ginawa nka ko Khālid sa oba ka maola! Sa lbadn ka so kolob sa gomaan inka a ginawa nka ka odi nka mapatay so Khālid, na khaolog ka ko kaitoan ago so kapakarondan, sa panizakay ka sa linding anka a gionawa nka!”
“Na somimbag so Khālid Sa hay Uzzā so bantogan akn a di khasalongan Na kna o ba nka kapaar Sa so Allāh na inikokom iyan so kapakarondan ka!”
Na so kiaipos oto na tinidaw o Khālid so babay a loks na miabnsad a olo niyan. Na so bankay niyan na mimbaloy a ombi ago bayank. Oriyan iyan na piakaragondong iyan so kayo a Samura ago biono iyan so Dubayyah a so komikibir ko al Uzzā. Na komiasoy ko Rasūlullāh [s.a.w] sa pianothol iyan on so miailay niyan. Na so Rasūlullāh [s.a.w] na pitharo iyan a:
“Gianan so al Uzzā! A sii ko oriyan iyan na da dn a khaadn a pd a al Uzzā ko manga Arab Ipoon dn sankai a gawii na di dn khasimba skaniyan pharoman”
Hubal
So barahala a Hubal na makatitindg ko kilid a Ka’bah. A skaniyan na mariga a batolakit a ator. A aya bontal iyan na piagtawtaw a manosiya a so kawanan a lima niyan na miabinasa. Sa so Quraysh na inimbaal iran sa lima niyan a bolawan.
Na so hadapan o Hubal na matatago on so kalonkong o pito a gasa o okoran (al Azlām - Oracle Arrows). A giankoto a manga gasa na da a sokot iyan ago da a lawi niyan. A skaniyan na sosotin ago sisiapn o komikibir ko barahala, so isa sankoto a gasa na sosoratan sa Sahīh ontol odi na bnar (odi na linang so rogo iyan bangnsa niyan) na so isa a gasa na aya isosorat on na mikokoyapt Mulsaq (di linang so rogo iyan ago so bangnsa niyan) na amay ka so mama na zanka ko bangnsa o bago a inimbawata na mgay sa korban ko Hubal a binatang na tomonggos ko gasa, na o aya matonggos iyan na so Sahīh na so wata a inimbawata na matarima sa kna o ba wata sa zina (di kawing) na amay ka aya matonggos iyan na so kasosoratan sa mulsaq, na aya maana niyan na so inimbawata na wata sa di kawing sa sankaan iyan so wata a inimbawata i karoma niyan. Sa adn pn a manga gasa roo a salakaw sankoto a dowa a phagosarn sa kaprimar ko isa a miatay ago so btad a kapangaroma.
Go igira adn a pnggolawlaan o Arab a mapnd na somong sankoto a kalonkong na tomonggos sankoto a gasa sa pagilayin iyan o antonaa i phakambowat on a sogoan sa gioto dn i btad iran.
So ama a dato o Mohammad [s.a.w] na somiong ko hadapan o Hubal, na mizapa on sa o mbawata sa sapolo a manga wata a mama, na so isa on na pkhorbann iyan ko Tuhan sa hadapan a Ka’bah, na so Abdul Muttalib na mimbawata sa sapolo ago dowa a manga wata a mama ago nm a manga wata a babay. Na gowani a mamakala so manga wata iyan na piakalankap iyan so samaya iyan sii kiran na inisorat so manga ngaran iran ko sapolo a manga gasa. Na so komikibir ko Azlām (Rimaran a gasa) na piakazaozaog iyan so manga gasa oriyan iyan na tionggos, na so okoran na sii miakambowat ko Abdullāh a so ama o Mohammad [s.a.w] Na so Abdul Muttalib na kinowa niyan so wata iyan na inwit iyan ko barahala a Isāf ago Nā’ilah a gioto i giikhorbanan o manga Quraysh a marani bo sa Ka’bah, sa kinowa niyan so glat iyan ka zombaliin iyan so Abdullāh. Na so manga tonganay niyan na inakolan iran sa di niyan kakhorbana ko Abdullāh. Na miakimo-sawir kiran na aya minimosawir na tonggosn pharoman so gasa sa sanggarn a sapolo a onta oman tonggosn na miakasapolo matonggos na sii dn sa ngaran o Abdullāh na so ikasapolo ago isa na miakambowat sa sii ko onta, samanoto na aya minisanggar ko Abdullāh a onta na magatos a onta sa dakatoga o rogo iyan, a gioto i mimbaloy a adat o Quraysh a pkhibgay a Diyat o miakapatay sa da thibabaa a tiankd o Islām a kokoman a Diyat ko oriyan o kiapakaoma niyan.
So Isāf ago so Nā’ilah
Aya paratiaya o manga Arab a Jāhiliyyah na giankoto a dowa a barahala na manga taw siran a piamaloy siran a ator. (So manga Arab na aya paratiaya iran na so sabaad a manga ator a makasasayan sa bontal a manosiya na gioto na piamaloy a manosiya). Ayon ko iringa a andang na so barahala na mama ago babay a pd siran ko bangnsa a Jurhum sa Yaman a aya ngaran iran na so Isāf Ibn Ya’lā ago so Nā’ilah Bint Zayd.
Sa mikhabayai siran a dowa, na nomiaik siran sa Makkah ago somiold siran sa Ka’bah, na adn a miatoon iran roo a misisibay a darpa na mithapok siran on na mindarowaka siran sankoto a soti a walay, na sabap roo na piamaloy siran a manga ator na kagia mapita a matoon siran na iniliyo siran na tiago siran sa kilid a Ka’bah ka an siran mabaloy a lalangan ko manga taw. Oriyan iyan na mimbaloy siran a pd ko manga barahala a sinimba o manga Arab a pd o manga barahala a salakaw, so isa on na sii piakabkn sa obay a Ka’bah, na so isa on na sii ko obay o paridi a Zamzam, na oriyan iyan na mimbaloy siran a barahala a giikhorbanan sa manga binatang a kokorbann.
Dul Kalāsah
Giankanan a Barahala na siimakambbtad sa Tabālah a pagltan a Makkah ago gia Yaman. Skaniyan na mapoti a ator a adn a migagaang on a bontal a sankad. Sa aya komikibir on ko manga Arab na so mbawataan o Umāmah a pd ko bangnsa Bāhila Ibn Ashur. Sa so bangnsa a Khath’am, Bajilah, Azd as Sarāt, ago so manga siringan iran a manga Arab a pd ko Hawāzin na sinimba iran ankanan a barahala ago pikhorbanan iran.
So tlo a manga gasa a kaprimar na rk ankanan a barahala a Dul Khalāsah, sa so paganay a gasa na sosoratan sa pzogo al Āmir, na so ika dowa na sosoratan sa Somasapar An Nāhī, na so ika tlo na sosoratan sa Nomanayaw a pphagayan Mutarabbis.
So Imru’ul Qays na tionggos iyan so gasa a okoran sa miakatlo ko hadapan o barahala a Dul Khalāsah ko oriyan o kiabono o ama iyan a so Hujr sa minggolalan ko isa ka loks a Asad. Sa phamangni skaniyan sa kaayonan ko kazaopa niyan ki ama iyan ogaid na oman makaliyo so gasa na aya ipzogo iyan na so di niyan kasaop, na kiararangitan na bininasa niyan so manga gasa ago inibadas iyan ko barahala, sa inizinta iyan so barahala. Sa giobat iyan so bangnsa a Asad na diyaag iyan siran.
Na inipoon roo dn na da dn masopak so barahala a Dul Khalāsah. Na gowani a makoama so Islām na giba iyan ankoto a barahala. Sa so Imru’ul Qays na skaniyan i paganay a somanka sankoto a barahala ko kaonoti ron.
Amm Anas
So barahala a Amm Anas na pzimbaan o manga Arab sa Yaman sii sa ingd a Khawlān. Pd skaniyan ko manga barahala a miaaloy ko Sūrah a 6:136 ko Qur’ān.
Sa igira so manga Arab na miakapragon siran sa pr na adn a isnggay ran on a rk o Allāh [s.w.a], ago somnggay siran on sa kipantag o barahala iran. Na amay ka somambr so ndo’ a makapoon ko inisnggay ran a rk o barahala iran sa siiniyan ibayog ko inisnggay ran a rk o Allāh [s.w.a], na kowaan iran so inisnggay ran ko Allāh [s.w.a] na itapi iran ko rk o barahala, na amay ka so ndo’ na somambr sa sii makapoon ko inisnggay ran a rk o Allāh [s.w.a] na ibayog iyan ko katampar a inisnggay ran ko barahala, na ibagak iran sa di ran ikasoy sa ba iran tapiin ko inisnggay ran a rk o Allāh [s.w.a] a kipantag, gianan so inaloy o Qur’ān a giiran kapanalimbot ko kokoman iran, a pakallbin iran so barahala a di so Allāh [s.w.a] ko kabnar iyan a ipmbtad iran.
So Amr Ibn Luhay ago so Kasimba sa Barahala sa Lopa a Arabia
Pangoman a Osayan 6
Ayon ko iringa a andang, na so Amr Bin Luhay na skaniyan i kiasabapan sa kiasambii ko agama o Ibrāhīm a so kaparatiaya sa isaisa a tuhan (tawhīd) sa inadn iyan so manga rinayagan a barahala sa Makkah. Skaniyan na kangodaan a mama a giobat iyan so bangnsa a Jurhum a isa oto ka loks a manga taw sa Yaman a ron miakapangamong so Ismāīl ko kiabaling iran a pd iran sa Makkah ko oriyan o kiambowat o ig a Zamzam, sa mindato siran roo sa siran i somisiap sa Ka’bah ko oriyan o kiambalaya on o Ibrāhīm ago so Ismāīl, sa sii ko kialagaday o masa na so Amr Bin Luhay na miakithidawa ko mbawataan o Jurhum, sa miadaag iyan siran na biogaw niyan siran sa lopa a Makkah, sa skaniyan i miakasambi a kominibir sa Ka’bah, na miakaisa a alongan a miasakit na miatharo on a adn a bowalan a mayaw sa al Balqā sa Shām (Syria) na phaygo on ka bolong, na pinggolawla niyan na miapia so sakit iyan, na miain’nka iyan roo sa Shām a so manga taw ron na pzimba siran sa manga barahala, sa igira adn a pangindaw iran a oran odi na kapangni sa panabang ko kasasangata ko ridoay na sii siran pphamangni sankoto a manga barahala. Na inantap iyan oto sa gioto i bnar a tuhan sabap sa kagia gia ingd a Shām na aya lopa a pkhapoonan o manga Agama ago so manga Nabī, na miangni kiran sankoto a manga barahala na inawidan iyan sa Makkah na inilmba iyan sa Ka’bah, ago inipanolon iyan ko manga Arab a kasimbaa iran sankai a manga barahala ago so manga pd a salakaw a barahala, sa inikasoy niyan siran ko kasimbaa iran ko manga barahala o pagtaw o Nabī Nūh.
Ayon ko katharo o Rasūlullāh [s.a.w] na so Amr Bin Luhay na skaniyan i paganay a mbabago ko adat o manga Arab ko kiaadna iran ko Bahīrah, Wasīlah, Sā’ibah, ago so Hām.
So Barahala a Wudd, Suwā, Yagūth, Ya’ūq ago so Nasr, na siran i manga barahala o pagtaw o Nabī Nūh. Sa so manga toladan iran a piagtawtaw na piangmbaalan ko masa o Jarīd. Sa ayon ko iringa a thotol, na so Wudd, Suwā, Yagūth, Ya’ūq, ago so Nasr na siran na manga mama a manga barasimba a miawapat siran ko sold o saolan. Na so manga tonganay ran na minimboko iran ankoto a manga mama, na adn a sakataw a mama a pd ko mbawataan o Cain na pitharo iyan a: “Khagaga ko a kambaal akn sa lima a barahala a piagtawtaw a datar iran dn sa manga paras, sa aya bo a di ko khagaga na oba ko siran masoki sa niawa “na so pagtaw niyan na miakaayon siran ko lalag iyan. Na inmbaalan iyan ankoto a manga barahala sa inilmba iyan kiran. Na so pagtaw ko paganay a salono iran na sslaan iran ankoto a manga toladan a mbobolawas sa pananadm kiran sa phliotn iran sa datar o kathawaf sa Ka’bah.
Na so miakasalono a sarapiag a pagtaw na lomiabaw a kasslaa iran sankoto a manga toladan iran, na so miakasalono ko ika tlo lapis a pagtaw na pitharo iran a: “So manga apo tano na sslaan iran ankai a manga barahala sabap sa kagia siran i manga phanapaat kiran ko Tuhan” na inipoon sankoto a masa na so manga barahala na sinimba iran, na so kiadadag iran ko kiasimba iran sa barahala na siogo kiran o Allāh so Nabī Idrīs, sa inisogo iyan ko pagtaw so kakasoy ran ko kasimbaa ko isaisa a Tuhan a somiogo ko Sogo’ a Idrīs, ogaid na ba iran dn pitharo a so Idrīs na bokhag. Na sii sankai na ba dn kinowa o Allāh so Idrīs sii sa ginawa niyan.
Sa milawlanda dn so pagtaw sa taman sa siogo o Allāh so Nabī Nūh. Ska- niyan na pat gatos ago walo polo ragon a omor iyan ko kiasogoa on ko pagtaw niyan sa pantag sa kikhasowin iyan kiran ko kasimba sa isaisa a tuhan, ogaid na so pagtaw na tiawag iran skaniyan a bokhag, sa da iran onoti so panolon iyan. Na sabap roo na siogo skaniyan o Allāh sa kathapi iyan sa padaw. Na so kiapasada niyan ko padaw na skaniyan na miakanm gatos ragon a omor iyan, na miakaoma so mala a solapay o ig a minigald a doniya sa miakapat polo ragon. Na giankoto a solapay a ig na miaanod iyan ankoto a manga barahala o pagtaw o Nūh a phoon ko palaw a Naud, sa inibmbr skaniyan o rgs sa taman sa inisamapay sa lopa Juddah (Jeddah). Na gowani a tharotos so ig na so manga barahala na miatatap a mibbtad siran sa kilid a ragat. Na so kapzambr o ndo na pkhitambon on so bayank sa taman sa minigald siran ko lopa.
Na sii ko masa a so Amr Bin Luhay na mikhapaar sa Makkah a mimbaloy skaniyan a Kāhin (Olowan a pphangokom ago pndarpaan a isa ka adat) ago skaniyan i somisiap sa Ka’bah, na adn a bolayoka iyan a aya ngaran iyan na so Abū Thumāmah a pd ko manga Jinn, na giankoto a Jinn na pitharo iyan ko Amr Bin Luhay a awaan iyan a Tihāmah sa tomana sa tpik a ig a Makkah, ka khatoon iyan roo so manga barahala sa awidi niyan siran sa Tihāmah, sa isogo iyan ko manga Arab so kasimbaa iran sankoto a manga barahala.
Na so Amr Bin Luhay na pinggolawla niyan so inisogo on, na miakowa niyan ankoto a manga barahala sa tpik a ragat a Juddah na inawidan iyan sa Tihāmah. Na so kiaoma o musim a kanayk (Hajj) na inisogo iyan ko manga Arab a kasimbaa iran sankoto a lima a manga barahala.
So Barahala a Wudd
Inibgay o Amr Bin Luhay so barahala a Wudd ko Awf Bin Udhrah a pd ko mbawataan o Kalb. Na so kialagaday o masa na inawidan iran so barahala sa balintad a Wādī al Qurā na piakabkn iran sa Dawmat al Jandal. Na so Awf Bin Udhrah na skaniyan i paganay ko manga Arab a bithowan iyan so wata iyan sa Abd Wudd (Oripn o Wudd), na da mathay na tiondog ska niyan o manga Arab sa inipamtho iran ko manga wata iran so ingaran o barahala. So Awf Bin Udhrah na bithowan iyan so isa a wata iyan a so Amir al Ajdar sa skaniyan i somisiap ko barahala a Wudd. Sa mizasaloyana dn so pphakasambi on a somisiap ko barahala sa taman sa miakaoma so Islām. Sa giankoto a kasisiapa sankoto a barahala, na oman i sagorompong na adn a kababangnsaan iyan sankoto a manga barahala a aya iran sisiapn.
Na so kiapakaoma o Islām na so barahala a Wudd na bininasa o Khālid Bin al Walīd a isa a mala a olowan ko sondaro o Islām a Sahābah o Nabī [s.a.w].
Aya ropaan o Wudd na tanto a mala a piagtawtaw a mama a adn a dowa a nditarn iyan ago adn a pdang iyan ago mapoposai sa pana ko waga niyan, ago adn a maaadap iyan a bankaw a adn a kalonkong iyan a kobal (panit) a katatagoan sa manga gasa a pana. So katharo a Wudd na makapmamaana sa “ Kangginawai odi na kakhalayama”.
So Barahala a Suwā
Inibgay o Amr Bin Luhay so barahala a Suwā sii ko mama a pmbthowan sa al Hārith a pd ko bangnsa a Hudayl. Na so kiakibira sankai a barahala ago so kasisiapa ko kapzimbaa on na sii misasarig ko moriataw o Lihjān a sapak o isa ka loks a Hudayl. Sa sii ran piakambkn ankoto a barahala a Suwā sa lopa a ar Ruhāt sa balintad a Nakhlah, sa langowan a Arab a mababaling roo na gii ran zlaslaan. So maana ankoto a ingaran a Suwā na di katawan.
Sa so ngaran ankoto a barahala na miaaloy sa bathk sii ko andang a katharo o manga Arab a: “Adn a isa a khailay niyan siran a malilimod siran ko mlilibta ko dato, sa datar o Hudayl a malilimod siran ko mlilibta ko Suwā, a dadazgn iran a gii ran khorbanan sa manga binatang a gioto i mala i arga ko oman i (taw) a pagoonong”.
Adn a pphangantap sa so barahala a Suwa na skaniyan na Olan a tuhan.
So Barahala a Yaghūth
So barahala a Yaghūth na skaniyan i sinimba o isa ka loks a Mad’hij, sa so Amr Bin Luhay na inibgay niyan ankoto a barahala ko An’Am Ibn Amr al Murādī, a skaniyan i miabarmbad a phagapoon o isa ka loks a somasa- kodo ko manga barahala. Sa so panggaw a lopa a ron makabbkn ankoto a barahala ago so bangnsa a somisiap on a mababaling siran roo na aya ipmbtho ron na Mad’hij. Na adn a masa a miatndo oto a darpa a giithimo-timoan o manga bangnsa sa Yaman a manga Arab.
So katharo a Yaghūth na aya maana niyan na “Pphananabang”, sa so mambo so manga pd a barahala na aya kapzimbaa iran on na paratiaya iran sa phakaogop kiran ko margn ago aya iran babalowin a okit a kaphakarani ran ko Allāh sa nggolalan sa sapaat.
So katharo a Yaghūth na miaaloy sa bathk so ingaran iyan ko andang a panoratan o manga Arab. “ So barahala a Yaghūth na inonotan kami niyan ko kiagobata mi ko Murād, sa tinibowa ami siran ko da pn kakhalibabas o kapitapita”
Giankanan a katharo na kaphakisabotan iyan so btad o manga Arab ko masa a da pn so Islām ko gii ran kathitidawa, sa oman i isa ka loks na adn a barahala niyan a pphakaonotn iyan ko masa a giikanggogobat. So barahala na skaniyan na datar o adimat a phakabgay sa mapia, a inosar sa pantag sa kapakalinding.
So Barahala a Yaūq
So Amr Bin Luhay na inibgay niyan ankoto a barahala ko Mālik Bin Hushām a pd ko isa ka loks a Hamdān. Na piakabkn iran ankoto a barahala sa pagltan a pompongan a Yaman a San’ā’ ago gia ingd a Shaywān, a marani sa Bandar a Makkah, sa so bangnsa a Hamdān ago so sabaad a manga Arab sa Yaman na pzimbaan iran. Sa so katharo a Ya’ūq ago so maana niyan na di marinayag.
So Barahala a Nasr
So katharo a Nasr na makapmamaana sa banog, darayo, odi na garoda sa so bangnsa a Himyar sa Yaman na siran i minili sankai a barahala sa sinimba iran. Sa giankoto a banog na skaniyan i sslaan a papanok o bangnsa a Himyar. Sa sii ran piakabkn sa lopa a al Balqā’ sa lopa a Saba’ (Sheba).
Ioman roo a so Himyar na mimbalay siran sa mala a torogan sa San’ā’ a pzimbaan iran ago gii ran khorbanan sa manga binatang. Sa ayon ko iringa a thotol na adn kon a pkhan’g iran a sowara a pphakapoon sankoto a sold a torogan a simbaan, sa daa ba oto mibbgay a maana a piakammsa sii kiran ko masa a da pn so Islam. Na minggolalan sa pangni o dowa a ulama ko Yahūdī na so torogan a simbaan na bininasa iran, sa so manga taw sa Yaman na miagagama siran sa Agama a Yahūdī sa minggolalan ko dato o manga Himyar a so Dū Nawās a mindato ko pagltan o ragon a 521 ago 526 C.E. Na sii ko kiasogoa o Mohammad [s.a.w] ko manga Sahābah niyan sa Yaman na so parinta a Himyar na miathay dn a minitaps. Sa miakaoma roo so Islām sa da a miasmpang iyan roo a bagr a somianka.
Ayon ko Daryabādī, na so banog a tuhan a so Nasr na aya mitotoro iyan a maana na so kapasang ago kalantas a kapamimikiran.
Sii ko bandingan on o Yusuf Ali ko diorobasa niyan ko Qur’n, na so kon so lima a manga barahala na adn a mitotoro iran a manga tanda a aya iran mititindg a:
| So Barahala | So bontal iyan | So mititindg iyan a tanda |
| 1. Wudd | Mama | So kamamai a tanda o bagr |
| 2. Suwā | Babay | So kataid |
| 3. Yaghūth | Arimaw / Sapi | So kabagr |
| 4. Ya’ūq | Koda | So kagaan |
| 5. Nasr | Banog / Garoda | So kalambt o kailay |
Thanodan! Sii ko kiapakapoon ankoto a manga barahala a lima na siran na manga taw a manga barasimba, a pimbaalan siran a piagtawtaw sa so dn so manga bontal iran ogaid na so kiaosaya on o manga panonothol na knao ba siran palaya bontal a taw, ka kaoto a so Nasr na banog ago so ropaan iran na kna o ba ayon ko kiapanothola on sa onaan.
POLIMPOSAN
Aya bantak ami ko kiapromasay ami ko kiandiorobasai sankai a kitab o Allāh [s.w.a] sa basa Mranaw na so kabaloy niyan a lalan ago okit ago kasankapan a makaoyat ko pizakatawan a pababatia a Muslim, sa kapanagontaman iyan sa kapaganada niyan ko basa o Qur’an a pakaasal a Arab, sabap sa di dn kasamporna so kaknala ko Qur’an inonta bo o so taw na masabot iyan sa nggolalan ko basa niyan a Arab, so agama Islam ago so Qur’an iyan a basa Arab na di dn anan makapmblag ka khakasiya a zakotowa a magpda a o mada so isa na khadadas mambo so isa on. Sabap san na giankanan a Diorobasa na sii ko kamataani ron na skaniyan na okit (wasilah) kna o ba skaniyan i antap a apta ko kaknala ko kitab o Allāh [s.w.a], sa amay ka mabaloy skaniyan a antap na mataan a skaniyan na galbk a di mapiya, sabap sa phakaogop ko kapnggarobata ko basa Arab o manga ridoay niyan a so ka garobata ko basa Arab na gioto dn so kagarobata ko Qur’an ago so Islam.
Madakl a panagontaman sa masa ini ko pirikharikhaban o doniya a ipphananawag o manga ridoay o Islam a aya goraok iyan na so kaawai ko basa Arab ago so langowan a Muslim na awaan iran so kaat a Arab sa itogalin iran so basa iran ko kipzoratn on ko kaat a Latin, ka an kon makalankap ko doniya sa kasabotan, ogaid na so bantak iran a marata a migagadong ko manga rarb iran na aya mabagr, sabap sa so kaat o basa o pagtaw na pd ko paninggalan iyan a toos ko kilala niyan (identity) na so kaat a Arab na tanda ko kaiislami ko pagtaw a phagosar on.
Pd sa patoray ko langowan a Muslim a kangglbk iran sa kapakabagr o giikapaganada ko kaat a Arab ago so kasabota on ka kagiya skaniyan i katotonkopan ko bagr o Agama niyan sa so Qur’an na di dn khatarotop so kasabota on ko kitogalin o basa niyan sa salakaw a basa.
Patot a tanodan a amay ka so Qur’an na osayin so manga ayat iyan sa nggolalan ko basa Arab, na so osayan iyan na aya ipmbtho ron na Tafsir, amay pman ka aya iniosay ron na salakaw a basa, na di khabthowan sa tafsir o Qur’an aya khibtho ron na diorobasa o Qur’an, na amay ka aya osayin sa salakaw a basa na so basa a diorobasa o Qur’an a kna o ba basa Arab, na aya khibtho ron na diorobasa o diorobasa o Qur’an, di dn khapakay oba tharoa a tafsir o Qur’an, sa madakl a pkharibat san ko manga pababatiya a aya pkhibtho iran on na tafsir kon o Qur’an a amay ka ilayin na diorobasa o Qur’an.
Gianan i bantak ami a phakisabotan ami ko kadandan a Muslim, ka oba iran panankapa sa ba kami pd ko manga taw a pphananawag ko kaawai ko basa Arab sa sambian sa salakaw a basa, aya bo a kiapharowa mi san na kagiya so kalankapan a Muslim na maito a pphakabatiya on sa Arab na araparap ami sa amay ka mabatiya iran ankai a kitab o Allāh [s.w.a] a skaniyan i bowalan o langowan a katao na oba kiran oto makasonggod sa kapanagontaman iran ko kapaganada iran ko basa o Qur’an a Arab.
Go sa taw a paganadn iyan so Islam ko salakaw a basa a knao ba Arab na di niyan khabaloy ankoto a taw a miaganad sa ba skaniyan mabaloy a alim ko agama Islam, mapiya pn i kadakl a miabatiya iyan a kitab a Islam a siabot iyan sa salakaw a basa, aya bo a khatawag a kominal (alim) ko kitab o Allāh [s.w.a] na so taw a piaganad iyan sa minggolalan sa basa Arab ka so Qur’an na di khatarotop so sabot on ago so madadalm on a manga kokoman amay ka di paganadn ko pakaasal a basa niyan a Arab. Sabap san na so kaoulamai sii ko Islam ago so kasabota ko basa Arab na di makapmblag ka magpda. Sa da a ulama o da a basa Arab sa datar oto a da a basa Arab o da a ulama.